Διόδωρος: Μερίς Τετάρτη Πρώτης Βίβλου

1.69 – 1.99

Η Αίγυπτος. Ήθη, Έθιμα, Θρησκεία

01.69.1 Ἐπεὶ δὲ τὰς τῶν ἐν Αἰγύπτῳ βασιλέων πράξεις ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων διεληλύθαμεν ἀρκούντως μέχρι τῆς Ἀμάσιδος τελευτῆς, τὰς λοιπὰς ἀναγράψομεν ἐν τοῖς οἰκείοις χρόνοις· 2 περὶ δὲ τῶν νομίμων τῶν κατ´ Αἴγυπτον νῦν διέξιμεν ἐν κεφαλαίοις τά τε παραδοξότατα καὶ τὰ μάλιστα ὠφελῆσαι δυνάμενα τοὺς ἀναγινώσκοντας. πολλὰ γὰρ τῶν παλαιῶν ἐθῶν τῶν γενομένων παρ´ Αἰγυπτίοις οὐ μόνον παρὰ τοῖς ἐγχωρίοις ἀποδοχῆς ἔτυχεν, ἀλλὰ καὶ παρὰ τοῖς Ἕλλησιν οὐ μετρίως ἐθαυμάσθη· 3 διόπερ οἱ μέγιστοι τῶν ἐν παιδείᾳ δοξασθέντων ἐφιλοτιμήθησαν εἰς Αἴγυπτον παραβαλεῖν, ἵνα μετάσχωσι τῶν τε νόμων καὶ τῶν ἐπιτηδευμάτων ὡς ἀξιολόγων ὄντων. 4 καίπερ γὰρ τῆς χώρας τὸ παλαιὸν δυσεπιβάτου τοῖς ξένοις οὔσης διὰ τὰς προειρημένας αἰτίας, ὅμως ἔσπευσαν εἰς αὐτὴν παραβαλεῖν τῶν μὲν ἀρχαιοτάτων Ὀρφεὺς καὶ ὁ ποιητὴς Ὅμηρος, τῶν δὲ μεταγενεστέρων ἄλλοι τε πλείους καὶ Πυθαγόρας ὁ Σάμιος, ἔτι δὲ Σόλων ὁ νομοθέτης. 5 λέγουσι τοίνυν Αἰγύπτιοι παρ´ αὑτοῖς τήν τε τῶν γραμμάτων εὕρεσιν γενέσθαι καὶ τὴν τῶν ἄστρων παρατήρησιν, πρὸς δὲ τούτοις τά τε κατὰ τὴν γεωμετρίαν θεωρήματα καὶ τῶν τεχνῶν τὰς πλείστας εὑρεθῆναι, νόμους τε τοὺς ἀρίστους τεθῆναι. 6 καὶ τούτων μεγίστην ἀπόδειξίν φασιν εἶναι τὸ τῆς Αἰγύπτου πλείω τῶν ἑπτακοσίων καὶ τετρακισχιλίων ἐτῶν βασιλεῦσαι τοὺς πλείους ἐγγενεῖς καὶ τὴν χώραν εὐδαιμονεστάτην ὑπάρξαι τῆς ἁπάσης οἰκουμένης· ταῦτα γὰρ οὐκ ἄν ποτε γενέσθαι μὴ οὐ τῶν ἀνθρώπων χρωμένων κρατίστοις ἔθεσι καὶ νόμοις καὶ τοῖς κατὰ πᾶσαν παιδείαν ἐπιτηδεύμασιν. 7 ὅσα μὲν οὖν Ἡρόδοτος καί τινες τῶν τὰς Αἰγυπτίων πράξεις συνταξαμένων ἐσχεδιάκασιν, ἑκουσίως προκρίναντες τῆς ἀληθείας τὸ παραδοξολογεῖν καὶ μύθους πλάττειν ψυχαγωγίας ἕνεκα, παρήσομεν, αὐτὰ δὲ τὰ παρὰ τοῖς ἱερεῦσι τοῖς κατ´ Αἴγυπτον ἐν ταῖς ἀναγραφαῖς γεγραμμένα φιλοτίμως ἐξητακότες ἐκθησόμεθα.

01.69.1 Και αφού μιλήσαμε αρκετά για τις πράξεις των βασιλιάδων της Αιγύπτου από τα αρχαία χρόνια μέχρι το θάνατο του Άμασι, τώρα θα καταγράψουμε τα υπόλοιπα γεγονότα στη χρονολογική τους σειρά. 2 Και τώρα θα μιλήσουμε περιληπτικά για τα ήθη και τα έθιμα στην Αίγυπτο. Τόσο τα περίεργα όσα και τα πιο χρήσιμα για τους αναγνώστες μας. Γιατί πολλά από τα ήθη και τα έθιμα που είχαν από τους αρχαίους χρόνους οι Αιγύπτιοι όχι μόνο διατηρήθηκαν από τους σημερινούς κατοίκους, αλλά έχουν θαυμάστηκαν και από τους Έλληνες. 3 Αυτός είναι ο λόγος που όσοι έχουν τη φήμη ότι είναι πολύ μορφωμένοι θέλουν οπωσδήποτε να επισκεφθούν την Αίγυπτο, για να γνωρίσουν τους νόμους και την οργάνωσή της που θεωρούν ότι είναι αξιόλογα. 4 Και παρά το γεγονός ότι για τους λόγους που προαναφέραμε, παλιά, οι ξένοι δεν ήταν καθόλου εύκολο να μπουν στη χώρα, την είχαν επισκεφτεί ήδη από τα αρχαία χρόνια ο Ορφέας και ο ποιητής Όμηρος. Και αργότερα πολλοί άλλοι, όπως ο Πυθαγόρας ο Σάμιος και ο Σόλων ο νομοθέτης 5 Λένε επίσης οι Αιγύπτιοι ότι αυτοί πρώτοι ανακάλυψαν τη γραφή και την παρατήρηση των άστρων και ότι ανακάλυψαν τις βασικές αρχές της γεωμετρίας και τις περισσότερες τέχνες και θέσπισαν τους καλύτερους νόμους. 6 Και η καλύτερη απόδειξη για όλα αυτά είναι ότι η Αίγυπτος για πάνω από τέσσερις χιλιάδες εφτακόσια χρόνια κυβερνιόταν από βασιλιάδες που οι περισσότεροι ήταν ντόπιοι και η χώρα ευημερούσε περισσότερο από κάθε άλλη στην οικουμένη. Αυτά δεν θα μπορούσαν να είναι αλήθεια αν οι άνθρωποι που τα έκαναν δεν είχαν τα καλύτερα ήθη και έθιμα και τους καλύτερους νόμους και την οργάνωση που προάγει την παιδεία. 7 Όσο για τα μυθεύματα που εφηύρε ο Ηρόδοτος και κάποιοι άλλοι συγγραφείς, σχετικά με τα πράγματα στην Αίγυπτο, οι οποίοι προτίμησαν, αντί για την αλήθεια να εφεύρουν παραμύθια για να ψυχαγωγήσουν τους αναγνώστες τους, θα τους παραλείψουμε και θα συνεχίσουμε με τα καταγεγραμμένα από τους Αιγύπτιους ιερείς αρχεία, τα οποία έχουμε φιλότιμα επαληθεύσει.

01.70.1 Πρῶτον μὲν τοίνυν οἱ βασιλεῖς αὐτῶν βίον εἶχον οὐχ ὅμοιον τοῖς ἄλλοις τοῖς ἐν μοναρχικαῖς ἐξουσίαις οὖσι καὶ πάντα πράττουσι κατὰ τὴν ἑαυτῶν προαίρεσιν ἀνυπευθύνως, ἀλλ´ ἦν ἅπαντα τεταγμένα νόμων ἐπιταγαῖς, οὐ μόνον τὰ περὶ τοὺς χρηματισμούς, ἀλλὰ καὶ τὰ περὶ τὴν καθ´ ἡμέραν διαγωγὴν καὶ δίαιταν. 2 περὶ μὲν γὰρ τὴν θεραπείαν αὐτῶν οὐδεὶς ἦν οὔτ´ ἀργυρώνητος οὔτ´ οἰκογενὴς δοῦλος, ἀλλὰ τῶν ἐπιφανεστάτων ἱερέων υἱοὶ πάντες, ὑπὲρ εἴκοσι μὲν ἔτη γεγονότες, πεπαιδευμένοι δὲ κάλλιστα τῶν ὁμοεθνῶν, ἵνα τοὺς ἐπιμελησομένους τοῦ σώματος καὶ πᾶσαν ἡμέραν καὶ νύκτα προσεδρεύοντας ὁ βασιλεὺς ἔχων ἀρίστους μηδὲν ἐπιτηδεύῃ φαῦλον· οὐδεὶς γὰρ ἐπὶ πλέον κακίας προβαίνει δυνάστης, ἐὰν μὴ τοὺς ὑπηρετήσοντας ἔχῃ ταῖς ἐπιθυμίαις. 3 διατεταγμέναι δ´ ἦσαν αἵ τε τῆς ἡμέρας καὶ τῆς νυκτὸς ὧραι, καθ´ ἃς ἐκ παντὸς τρόπου καθῆκον ἦν τὸν βασιλέα πράττειν τὸ συντεταγμένον, οὐ τὸ δεδογμένον ἑαυτῷ. 4 ἕωθεν μὲν γὰρ ἐγερθέντα λαβεῖν αὐτὸν ἔδει πρῶτον τὰς πανταχόθεν ἀπεσταλμένας ἐπιστολάς, ἵνα δύνηται πάντα κατὰ τρόπον χρηματίζειν καὶ πράττειν, εἰδὼς ἀκριβῶς ἕκαστα τῶν κατὰ τὴν βασιλείαν συντελουμένων· ἔπειτα λουσάμενον καὶ τοῖς τῆς ἀρχῆς συσσήμοις μετ´ ἐσθῆτος λαμπρᾶς κοσμήσαντα τὸ σῶμα θῦσαι τοῖς θεοῖς. 5 τῷ τε βωμῷ προσαχθέντων τῶν θυμάτων ἔθος ἦν τὸν ἀρχιερέα στάντα πλησίον τοῦ βασιλέως εὔχεσθαι μεγάλῃ τῇ φωνῇ, περιεστῶτος τοῦ πλήθους τῶν Αἰγυπτίων, δοῦναι τήν τε ὑγίειαν καὶ τἄλλα ἀγαθὰ πάντα τῷ βασιλεῖ διατηροῦντι τὰ πρὸς τοὺς ὑποτεταγμένους δίκαια. 6 ἀνθομολογεῖσθαι δ´ ἦν ἀναγκαῖον καὶ τὰς κατὰ μέρος ἀρετὰς αὐτοῦ, λέγοντα διότι πρός τε τοὺς θεοὺς εὐσεβῶς καὶ πρὸς τοὺς ἀνθρώπους ἡμερώτατα διάκειται· ἐγκρατής τε γάρ ἐστι καὶ δίκαιος καὶ μεγαλόψυχος, ἔτι δ´ ἀψευδὴς καὶ μεταδοτικὸς τῶν ἀγαθῶν καὶ καθόλου πάσης ἐπιθυμίας κρείττων, καὶ τὰς μὲν τιμωρίας ἐλάττους τῆς ἀξίας ἐπιτιθεὶς τοῖς ἁμαρτήμασι, τὰς δὲ χάριτας μείζονας τῆς εὐεργεσίας ἀποδιδοὺς τοῖς εὐεργετήσασι. 7 πολλὰ δὲ καὶ ἄλλα παραπλήσια τούτοις διελθὼν ὁ κατευχόμενος τὸ τελευταῖον ὑπὲρ τῶν ἀγνοουμένων ἀρὰν ἐποιεῖτο, τὸν μὲν βασιλέα τῶν ἐγκλημάτων ἐξαιρούμενος, εἰς δὲ τοὺς ὑπηρετοῦντας καὶ διδάξαντας τὰ φαῦλα καὶ τὴν βλάβην καὶ τὴν τιμωρίαν ἀξιῶν ἀποσκῆψαι. 8 ταῦτα δ´ ἔπραττεν ἅμα μὲν εἰς δεισιδαιμονίαν καὶ θεοφιλῆ βίον τὸν βασιλέα προτρεπόμενος, ἅμα δὲ καὶ κατὰ τρόπον ζῆν ἐθίζων οὐ διὰ πικρᾶς νουθετήσεως, ἀλλὰ δι´ ἐπαίνων κεχαρισμένων καὶ πρὸς ἀρετὴν μάλιστ´ ἀνηκόντων.

01.70.1 Κατ' αρχή, η ζωή των Αιγυπτίων βασιλιάδων δεν έμοιαζε με τη ζωή άλλων μοναρχών που ασκούν την εξουσία τους χωρίς να δίνουν λογαριασμό σε κανέναν. Όλες τους οι πράξεις καθορίζονται από τους νόμους, και όχι μόνο οι διοικητικές τους πράξεις, αλλά η συνολική καθημερινή τους συμπεριφορά, ακόμα και το φαγητό τους. 2 Για παράδειγμα, κανείς από τους υπηρέτες τους δεν ήταν δούλος που να έχει αγοραστεί ή να έχει γεννηθεί στο σπίτι, αλλά όλοι τους ήταν παιδιά επιφανών ιερέων, ηλικίας πάνω από είκοσι χρονών και είχαν την καλύτερη παιδεία από όλους τους ομοεθνείς τους. Και αυτά για να μην μπορεί ο βασιλιάς να διαπράξει καμιά κακή πράξη, αφού είχε κοντά του να τον προσέχουν και να τον υπηρετούν μέρα και νύχτα τους καλύτερους πολίτες. Γιατί κανένας μονάρχης δεν μπορεί να προχωρήσει στο κακό αν όσοι τον περιτριγυρίζουν δεν συναινέσουν στις επιθυμίες του. 3 Οι ώρες της ημέρας του αλλά και της νύχτας του ήταν προσχεδιασμένες και έπρεπε να κάνει ότι ο νόμος απαιτούσε και όχι ότι θεωρούσε καλύτερο. 4 Το πρωί, για παράδειγμα, μόλις ξύπναγε έπρεπε να διαβάσει τις επιστολές που του έστελναν από παντού, γιατί έτσι θα μπορούσε να εκτελέσει καλύτερα τα διοικητικά του καθήκοντα και κάθε πράξη του να είναι σωστή, έχοντας πληροφορηθεί τί συνέβαινε σε όλο το βασίλειό του. Μετά, αφού έκανε το μπάνιο του και φόραγε τα λαμπρά κοσμήματα και τα πλούσια ρούχα του καθώς και τα εμβλήματα του θρόνου του, έπρεπε να θυσιάσει στους θεούς. 5 Όταν τα θύματα είχαν προσαχθεί στο βωμό, ήταν συνηθισμένο για τον αρχιερέα να στέκεται δίπλα στο βασιλιά και το πλήθος των Αιγυπτίων να μαζεύονται γύρω τους. Και όλοι προσεύχονταν με δυνατή φωνή για υγεία και για όλα τα αγαθά που αρμόζουν στο βασιλιά, εφόσον αυτός φερόταν δίκαια προς τους υπηκόους του. 6 Έπρεπε επίσης να κάνει μια δημόσια εξομολόγηση για κάθε μια από τις αρετές του βασιλιά, όπου ο ιερέας διαβεβαίωνε τους θεούς ότι ο βασιλιάς ήταν ευσεβής προς αυτούς και δίκαιο ς και μεγαλόψυχος προς τους υπηκόους του, ότι έλεγε την αλήθεια, ήταν δίκαιος και γενναιόδωρος με την περιουσία του, με άλλα λόγια, ότι δεν ενέδιδε σε αμαρτίες και τιμωρούσε τους ενόχους με ποινές κατώτερες από αυτές που τους άξιζε και ευεργετούσε τους ευεργέτες του με μεγαλύτερες ευεργεσίες. 7 Και αφού έλεγε [ο ιερέας] πολλά παρόμοια, τελείωνε τις ευχές του με μια κατάρα για όσα λάθη είχαν διαπραχθεί, εξαιρώντας από αυτά το βασιλιά και ζητώντας να πέσει όλο το φταίξιμο σε αυτούς που τον υπηρετούσαν και τον δίδαξαν να κάνει το κακό. 8 Όλα αυτά για να προτρέπει το βασιλιά να φοβάται τους θεούς και να ζει σύμφωνα με τις προσταγές τους, αλλά και για να τον οδηγήσει στο σωστό δρόμο, όχι με νουθετήσεις, αλλά επαινώντας τον και δείχνοντάς του το δρόμο της αρετής. 9 Μετά από αυτά, όταν ο βασιλιάς είχε επιθεωρήσει τον ιερό μόσχο και είχε ακτινοσκοπήσει τα εντόσθιά του, και είχε αποφασίσει ότι οι οιωνοί ήταν αίσιοι, ο ιερός γραμματέας διάβαζε στους παριστάμενους από το ιερά βιβλία που είχαν καταγραφεί οι πράξεις των πιο επιφανών ανθρώπων και των πιο γενναίων ηγεμόνων, για να διαλέξει ο βασιλιάς με το μυαλό του τις καλύτερες γενικές αρχές και να τις εφαρμόσει σε όλες τις λειτουργίες της διοίκησης. 10 Και ο χρόνος του ήταν καθορισμένος, όχι μόνο για τις ακροάσεις που αφορούσαν τα διοικητικά και τις δικαστικές κρίσεις, αλλά ακόμα και για τους περιπάτους του, για το μπάνιο του, για το πότε θα κοιμάται με τη γυναίκα του. Με άλλα λόγια για όλη τη ζωή του. 11 Οι βασιλιάδες σιτίζονταν συνήθως με απλές τροφές, τρώγοντας μόνο κρέας μόσχου πάπιας και πίνοντας μόνο μετρημένο κρασί, που η ποσότητά του δεν ήταν τόση ώστε τους ζαλίσει ή να τους μεθύσει. 12 Σε γενικές γραμμές, το διαιτολόγιό του βασιλιά ήταν προκαθορισμένο με τόση ακρίβεια, που είχε τη μορφή νόμου, φτιαγμένου όμως όχι από κάποιον νομοθέτη, αλλά από τον καλύτερο γιατρό που είχε κατά νου την υγεία του.

01.71.1 παραδόξου δ´ εἶναι δοκοῦντος τοῦ μὴ πᾶσαν ἔχειν ἐξουσίαν τὸν βασιλέα τῆς καθ´ ἡμέραν τροφῆς, πολλῷ θαυμασιώτερον ἦν τὸ μήτε δικάζειν μήτε χρηματίζειν τὸ τυχὸν αὐτοῖς ἐξεῖναι, μηδὲ τιμωρήσασθαι μηδένα δι´ ὕβριν ἢ διὰ θυμὸν ἤ τινα ἄλλην αἰτίαν ἄδικον, ἀλλὰ καθάπερ οἱ περὶ ἑκάστων κείμενοι νόμοι προσέταττον. 2 ταῦτα δὲ κατὰ τὸ ἔθος πράττοντες οὐχ ὅπως ἠγανάκτουν ἢ προσέκοπτον ταῖς ψυχαῖς, ἀλλὰ τοὐναντίον ἡγοῦντο ἑαυτοὺς ζῆν βίον μακαριώτατον· 3 τοὺς μὲν γὰρ ἄλλους ἀνθρώπους ἐνόμιζον ἀλογίστως τοῖς φυσικοῖς πάθεσι χαριζομένους πολλὰ πράττειν τῶν φερόντων βλάβας ἢ κινδύνους, καὶ πολλάκις ἐνίους εἰδότας ὅτι μέλλουσιν ἁμαρτάνειν μηδὲν ἧττον πράττειν τὰ φαῦλα, κατισχυομένους ὑπ´ ἔρωτος ἢ μίσους ἤ τινος ἑτέρου πάθους, ἑαυτοὺς δ´ ἐζηλωκότας βίον τὸν ὑπὸ τῶν φρονιμωτάτων ἀνδρῶν προκεκριμένον ἐλαχίστοις περιπίπτειν ἀγνοήμασι. 4 τοιαύτῃ δὲ χρωμένων τῶν βασιλέων δικαιοσύνῃ πρὸς τοὺς ὑποτεταγμένους, τὰ πλήθη ταῖς εἰς τοὺς ἡγουμένους εὐνοίαις πᾶσαν συγγενικὴν φιλοστοργίαν ὑπερεβάλλετο· οὐ γὰρ μόνον τὸ σύστημα τῶν ἱερέων, ἀλλὰ καὶ συλλήβδην ἅπαντες οἱ κατ´ Αἴγυπτον οὐχ οὕτω γυναικῶν καὶ τέκνων καὶ τῶν ἄλλων τῶν ὑπαρχόντων αὐτοῖς ἀγαθῶν ἐφρόντιζον ὡς τῆς τῶν βασιλέων ἀσφαλείας. 5 τοιγαροῦν πλεῖστον μὲν χρόνον τῶν μνημονευομένων βασιλέων πολιτικὴν κατάστασιν ἐτήρησαν, εὐδαιμονέστατον δὲ βίον ἔχοντες διετέλεσαν, ἕως ἔμεινεν ἡ προειρημένη τῶν νόμων σύνταξις, πρὸς δὲ τούτοις ἐθνῶν τε πλείστων ἐπεκράτησαν καὶ μεγίστους πλούτους ἔσχον, καὶ τὰς μὲν χώρας ἔργοις καὶ κατασκευάσμασιν ἀνυπερβλήτοις, τὰς δὲ πόλεις ἀναθήμασι πολυτελέσι καὶ παντοίοις ἐκόσμησαν.

01.71.1 Όσο και να φαίνεται παράξενο ότι ο βασιλιάς δεν έλεγχε την καθημερινή διατροφή του, ακόμα πιο παράξενο είναι το γεγονός ότι οι βασιλιάδες δεν ήταν ελεύθεροι ούτε να βγάζουν δικαστικές αποφάσεις ή να κάνουν τυχαίες διοικητικές πράξεις ή να τιμωρούν κάποιον με ύβρεις ή με θυμό ή κάποια άδικη αιτία, αλλά μόνο σύμφωνα με όσα όριζαν οι υπάρχοντες νόμοι. 2 Και ακολουθώντας τις παραδόσεις, σε τέτοια θέματα, δεν ένοιωθαν αγανάκτηση και δεν έβλαπταν την ψυχή τους, αλλά, αντίθετα, ζούσαν ευτυχισμένοι. 3 Γιατί πίστευαν ότι όλοι οι άλλοι άνθρωποι, ακολουθώντας αλόγιστα τα φυσικά πάθη τους, διαπράττουν πολλές πράξεις που τους βλάπτουν και τους θέτουν σε κινδύνους, και ότι συχνά μερικοί, αν και ξέρουν ότι αμαρτάνουν, διαπράττουν παρ' όλα αυτά τις πράξεις αυτές παρασυρμένοι από έρωτα, μίσος ή κάποιο άλλο πάθος. Ενώ οι βασιλιάδες, διάγοντας τη ζωή τους με ηρεμία, σύμφωνα με όσα είχαν επιλέξει γι' αυτούς οι πιο σοφοί, έκαναν τα λιγότερα λάθη. 4 Και επειδή ο βασιλιάς ήταν τόσο δίκαιος απέναντι στους υπηκόους του, οι πολίτες έδειχναν την εύνοιά τους προς τους ηγεμόνες τους οι οποίοι παραμέριζαν ακόμα και τη στοργή προς τους συγγενείς τους. Γιατί όχι μόνο το σύστημα των ιερέων, αλλά γενικά όλοι οι Αιγύπτιοι, ενδιαφέρονταν περισσότερο για τους βασιλιάδες τους παρά για τις γυναίκες και τα παιδιά τους και τα αγαθά που είχαν στην κατοχή τους. 5 Γιαυτό, στη διάρκεια της βασιλείας των περισσοτέρων ηγεμόνων τους οποίους αναφέρουμε εδώ, η πολιτική κατάσταση ήταν ομαλή και οι πολίτες ζούσαν ευτυχισμένοι, όσο τουλάχιστον το σύστημα των νόμων βρισκόταν σε ισχύ. Επιπλέον, κυρίευαν περισσότερα έθνη και η Αίγυπτος ήταν το πιο πλούσιο κράτος και διακόσμησαν όλη τη χώρα με μνημεία και κτίρια που όμοιά τους δεν έχουν ξαναγίνει και τις πόλεις τος με πολυτελέστατα αναθήματα κάθε είδους.

01.72.1 Καὶ τὰ μετὰ τὴν τελευτὴν δὲ γινόμενα τῶν βασιλέων παρὰ τοῖς Αἰγυπτίοις οὐ μικρὰν ἀπόδειξιν εἶχε τῆς τοῦ πλήθους εὐνοίας εἰς τοὺς ἡγουμένους· εἰς ἀνεπαίσθητον γὰρ χάριν ἡ τιμὴ τιθεμένη μαρτυρίαν ἀνόθευτον περιεῖχε τῆς ἀληθείας. 2 ὁπότε γὰρ ἐκλείποι τις τὸν βίον τῶν βασιλέων, πάντες οἱ κατὰ τὴν Αἴγυπτον κοινὸν ἀνῃροῦντο πένθος, καὶ τὰς μὲν ἐσθῆτας κατεῤῥήττοντο, τὰ δ´ ἱερὰ συνέκλειον καὶ τὰς θυσίας ἐπεῖχον καὶ τὰς ἑορτὰς οὐκ ἦγον ἐφ´ ἡμέρας ἑβδομήκοντα καὶ δύο· καταπεπλασμένοι δὲ τὰς κεφαλὰς πηλῷ καὶ περιεζωσμένοι σινδόνας ὑποκάτω τῶν μαστῶν ὁμοίως ἄνδρες καὶ γυναῖκες περιῇσαν ἀθροισθέντες κατὰ διακοσίους ἢ τριακοσίους, καὶ τὸν μὲν θρῆνον ἐν ῥυθμῷ μετ´ ᾠδῆς ποιούμενοι δὶς τῆς ἡμέρας ἐτίμων ἐγκωμίοις, ἀνακαλούμενοι τὴν ἀρετὴν τοῦ τετελευτηκότος, τροφὴν δ´ οὔτε τὴν ἀπὸ τῶν ἐμψύχων οὔτε τὴν ἀπὸ τοῦ πυροῦ προσεφέροντο, τοῦ τε οἴνου καὶ πάσης πολυτελείας ἀπείχοντο. 3 οὐδεὶς δ´ ἂν οὔτε λουτροῖς οὔτ´ ἀλείμμασιν οὔτε στρωμναῖς προείλετο χρῆσθαι, οὐ μὴν οὐδὲ πρὸς τὰ ἀφροδίσια προσελθεῖν ἂν ἐτόλμησεν, ἀλλὰ καθάπερ ἀγαπητοῦ τέκνου τελευτήσαντος 4 ἕκαστος περιώδυνος γινόμενος ἐπένθει τὰς εἰρημένας ἡμέρας. ἐν δὲ τούτῳ τῷ χρόνῳ τὰ πρὸς ταφὴν λαμπρῶς παρεσκευασμένοι, καὶ τῇ τελευταίᾳ τῶν ἡμερῶν θέντες τὴν τὸ σῶμα ἔχουσαν λάρνακα πρὸ τῆς εἰς τὸν τάφον εἰσόδου, προετίθεσαν κατὰ νόμον τῷ τετελευτηκότι κριτήριον τῶν ἐν τῷ βίῳ πραχθέντων. 5 δοθείσης δ´ ἐξουσίας τῷ βουλομένῳ κατηγορεῖν, οἱ μὲν ἱερεῖς ἐνεκωμίαζον ἕκαστα τῶν καλῶς αὐτῷ πραχθέντων διεξιόντες, αἱ δὲ πρὸς τὴν ἐκφορὰν συνηγμέναι μυριάδες τῶν ὄχλων ἀκούουσαι συνεπευφήμουν, εἰ τύχοι καλῶς βεβιωκώς, 6 εἰ δὲ μή, τοὐναντίον ἐθορύβουν. καὶ πολλοὶ τῶν βασιλέων διὰ τὴν τοῦ πλήθους ἐναντίωσιν ἀπεστερήθησαν τῆς ἐμφανοῦς καὶ νομίμου ταφῆς· διὸ καὶ συνέβαινε τοὺς τὴν βασιλείαν διαδεχομένους μὴ μόνον διὰ τὰς ἄρτι ῥηθείσας αἰτίας δικαιοπραγεῖν, ἀλλὰ καὶ διὰ τὸν φόβον τῆς μετὰ τὴν τελευτὴν ἐσομένης ὕβρεώς τε τοῦ σώματος καὶ βλασφημίας εἰς ἅπαντα τὸν αἰῶνα. τῶν μὲν οὖν περὶ τοὺς ἀρχαίους βασιλεῖς νομίμων τὰ μέγιστα ταῦτ´ ἔστιν.

01.72.1 Αλλά και οι τελετές που ακολουθούσαν τους βασιλιάδες των Αιγυπτίων μετά το τέλος της ζωής τους, δεν ήταν καθόλου μικρότερη απόδειξη της εύνοιας των πολιτών προς τους ηγέτες τους. Και μόνο το γεγονός ότι οι λατρείες απευθύνονταν σε κάποιους που δεν μπορούσαν πια να τις εκτιμήσουν, δείχνει πόσο γνήσιες ήταν. 2 Όταν λοιπόν πέθαινε ένας βασιλιάς, τον θρηνούσαν ενωμένοι όλοι οι κάτοικοι της Αιγύπτου, σχίζοντας τα ρούχα τους, κλείνοντας τα ιερά και αναστέλλοντας τις θυσίες και τις γιορτές για εβδομήντα δύο μέρες, και καλύπτοντας το κεφάλι τους με λάσπη και τυλίγοντας το σώμα τους, κάτω από το στήθος, με σεντόνια. Άνδρες και γυναίκες τριγυρνούσαν σε ομάδες διακοσίων ως τριακοσίων ανθρώπων, και δυο φορές την ημέρα μοιρολογούσαν και παίνευαν τις αρετές του πεθαμένου. Και δεν έτρωγαν κρέας ή οτιδήποτε ζωντανό ή φαγητά από σιτάρι και απείχαν από κρασί και από κάθε πολυτέλεια. 3 Και κανείς τους δεν θα σκεφτόταν τα λουτρά, τις αλοιφές και τα μαλακά κρεβάτια. Και ούτε να έχουν ερωτικές επαφές. Αλλά όλοι θρηνούσαν και μοιρολογούσαν σε όλη τη διάρκεια των εβδομήντα δύο ημερών, σα να είχε πεθάνει το παιδί του. 4 Στο διάστημα αυτό γίνονταν οι λαμπρές προετοιμασίες για την ταφή. Και την τελευταία μέρα έβαζαν το φέρετρο με τον νεκρό στην είσοδο του τάφου και, όπως πρόσταζε το έθιμο, έκριναν τις πράξεις του νεκρού στη διάρκεια της ζωής του. 5 Και όποιος ήθελε μπορούσε να κατηγορήσει το νεκρό, ενώ οι ιερείς εγκωμίαζαν τις καλές του πράξεις, τη μια μετά την άλλη, και οι δεκάδες χιλιάδες όχλου που είχαν συγκεντρωθεί για την κηδεία, άκουγαν και επευφημούσαν το βασιλιά που είχε ζήσει ενάρετα. 6 Αν όμως δεν ήταν ενάρετος, θορυβούσαν και διαμαρτύρονταν. Πράγματι, πολλοί βασιλιάδες είχαν στερηθεί τη δημόσια κηδεία λόγω της διαμαρτυρίας του πλήθους152. Γιαυτό οι διάδοχοί τους στο θρόνο εφάρμοζαν τη δικαιοσύνη, και όχι μόνο για τους παραπάνω λόγους, αλλά και γιατί φοβόντουσαν την ανοσιότητα που θα πάθαινε το σώμα τους μετά το θάνατό τους στην αιωνιότητα. Αυτά είναι λοιπόν τα έθιμα που αφορούσαν στους αρχαίους Αιγύπτιους βασιλιάδες.

01.73.1 Τῆς Αἰγύπτου δὲ πάσης εἰς πλείω μέρη διῃρημένης, ὧν ἕκαστον κατὰ τὴν Ἑλληνικὴν διάλεκτον ὀνομάζεται νομός, ἐφ´ ἑκάστῳ τέτακται νομάρχης ὁ τὴν ἁπάντων ἔχων ἐπιμέλειάν τε καὶ φροντίδα. 2 τῆς δὲ χώρας ἁπάσης εἰς τρία μέρη διῃρημένης τὴν μὲν πρώτην ἔχει μερίδα τὸ σύστημα τῶν ἱερέων, μεγίστης ἐντροπῆς τυγχάνον παρὰ τοῖς ἐγχωρίοις διά τε τὴν εἰς τοὺς θεοὺς ἐπιμέλειαν καὶ διὰ τὸ πλείστην σύνεσιν τοὺς ἄνδρας τούτους ἐκ παιδείας εἰσφέρεσθαι. 3 ἐκ δὲ τούτων τῶν προσόδων τάς τε θυσίας ἁπάσας τὰς κατ´ Αἴγυπτον συντελοῦσι καὶ τοὺς ὑπηρέτας τρέφουσι καὶ ταῖς ἰδίαις χρείαις χορηγοῦσιν· οὔτε γὰρ τὰς τῶν θεῶν τιμὰς ᾤοντο δεῖν ἀλλάττειν, ἀλλ´ ὑπό τε τῶν αὐτῶν ἀεὶ καὶ παραπλησίως συντελεῖσθαι, οὔτε τοὺς πάντων προβουλευομένους ἐνδεεῖς εἶναι τῶν ἀναγκαίων. 4 καθόλου γὰρ περὶ τῶν μεγίστων οὗτοι προβουλευόμενοι συνδιατρίβουσι τῷ βασιλεῖ, τῶν μὲν συνεργοί, τῶν δὲ εἰσηγηταὶ καὶ διδάσκαλοι γινόμενοι, καὶ διὰ μὲν τῆς ἀστρολογίας καὶ τῆς ἱεροσκοπίας τὰ μέλλοντα προσημαίνοντες, ἐκ δὲ τῶν ἐν ταῖς ἱεραῖς βίβλοις ἀναγεγραμμένων πράξεων τὰς ὠφελῆσαι δυναμένας παραναγινώσκοντες. 5 οὐ γάρ, ὥσπερ παρὰ τοῖς Ἕλλησιν, εἷς ἀνὴρ ἢ μία γυνὴ τὴν ἱερωσύνην παρείληφεν, ἀλλὰ πολλοὶ περὶ τὰς τῶν θεῶν θυσίας καὶ τιμὰς διατρίβουσι, καὶ τοῖς ἐκγόνοις τὴν ὁμοίαν τοῦ βίου προαίρεσιν παραδιδόασιν. εἰσὶ δὲ οὗτοι πάντων τε ἀτελεῖς καὶ δευτερεύοντες μετὰ τὸν βασιλέα ταῖς τε δόξαις καὶ ταῖς ἐξουσίαις. 6 τὴν δὲ δευτέραν μοῖραν οἱ βασιλεῖς παρειλήφασιν εἰς προσόδους, ἀφ´ ὧν εἴς τε τοὺς πολέμους χορηγοῦσι καὶ τὴν περὶ αὑτοὺς λαμπρότητα διαφυλάττουσι, καὶ τοὺς μὲν ἀνδραγαθήσαντας δωρεαῖς κατὰ τὴν ἀξίαν τιμῶσι, τοὺς δ´ ἰδιώτας διὰ τὴν ἐκ τούτων εὐπορίαν οὐ βαπτίζουσι ταῖς εἰσφοραῖς. 7 τὴν δὲ μερίδα τὴν τελευταίαν ἔχουσιν οἱ μάχιμοι καλούμενοι καὶ πρὸς τὰς λειτουργίας τὰς εἰς τὴν στρατείαν ὑπακούοντες, ἵν´ οἱ κινδυνεύοντες εὐνούστατοι τῇ χώρᾳ διὰ τὴν κληρουχίαν ὄντες προθύμως ἐπιδέχωνται τὰ συμβαίνοντα κατὰ τοὺς πολέμους δεινά. 8 ἄτοπον γὰρ ἦν τὴν μὲν τῶν ἁπάντων σωτηρίαν τούτοις ἐπιτρέπειν, ὑπὲρ οὗ δὲ ἀγωνιοῦνται μηδὲν αὐτοῖς ὑπάρχειν κατὰ τὴν χώραν σπουδῆς ἄξιον· τὸ δὲ μέγιστον, εὐπορουμένους αὐτοὺς ῥᾳδίως τεκνοποιήσειν, καὶ διὰ τοῦτο τὴν πολυανθρωπίαν κατασκευάσειν, ὥστε μὴ προσδεῖσθαι ξενικῆς δυνάμεως τὴν χώραν. 9 ὁμοίως δ´ οὗτοι τὴν τάξιν ταύτην ἐκ προγόνων διαδεχόμενοι ταῖς μὲν τῶν πατέρων ἀνδραγαθίαις προτρέπονται πρὸς τὴν ἀνδρείαν, ἐκ παίδων δὲ ζηλωταὶ γινόμενοι τῶν πολεμικῶν ἔργων ἀνίκητοι ταῖς τόλμαις καὶ ταῖς ἐμπειρίαις ἀποβαίνουσιν.

01.73.1 Όλη η Αίγυπτος λοιπόν είχε διαιρεθεί σε πολλά μέρη τα οποία στα Ελληνικά ονομάζονταν νομοί. Και σε κάθε ένα από αυτά είχε διοριστεί ένας νομάρχης, υπεύθυνος τόσο να εποπτεύει όσο και να φροντίζει για όλα. 2 Επιπλέον, όλη η χώρα είναι διαιρεμένη σε τρία μέρη, με το πρώτο να ανήκει στους ιερείς που οι ντόπιοι τιμούν περισσότερο από όλους, τόσο γιατί οι ιερείς επιμελούνται της λατρείας των θεών, όσο και γιατί είναι οι πιο μορφωμένοι και έχουν μεγάλη σοφία. 3 Με τα έσοδα που έχουν από την περιουσία τους [153] συντελούν θυσίες σε όλη την Αίγυπτο, τρέφουν τους βοηθούς τους και ικανοποιούν τις ανάγκες τους. Γιατί η λατρεία των θεών δεν έπρεπε να αλλάξει ποτέ, αλλά έπρεπε να συντελείται με τον ίδιο τρόπο από τους ίδιους ανθρώπους οι οποίοι εν έπρεπε να στερούνται τίποτα. 4 Γενικά, οι ιερείς είναι υπεύθυνοι για τα πιο σπουδαία πράγματα και βρίσκονται πάντα στο πλευρό του βασιλιά, άλλοτε σαν βοηθοί του και άλλοτε σαν σύμβουλοι και δάσκαλοι και με τις γνώσεις τους στην αστρολογία και την ιεροσκοπία προβλέπουν το μέλλον και διαβάζουν στο βασιλιά από τα ιερά βιβλία τις πιο ωφέλιμες πράξεις του παρελθόντος για να τον βοηθήσουν στις αποφάσεις του. 5 Και οι Αιγύπτιοι δεν κάνουν ότι οι Έλληνες, όπου ένας μόνος άνδρας ή μια γυναίκα αναλαμβάνει την ιεροσύνη, αλλά πολλοί είναι αυτοί που συμμετέχουν στις θυσίες και στις τιμές για τους θεούς και μεταβιβάζουν τις συνήθειες αυτές στους μεταγενέστερους. Και δεν πληρώνουν κανένα φόρο και σε δόξα και εξουσία είναι σε δεύτεροι μόνο μετά το βασιλιά. 6 Το δεύτερο κομμάτι της χώρας ανήκει στους βασιλιάδες για να έχουν έσοδα και να χρηματοδοτούν το κόστος των πολέμων, να συντηρούνται με λαμπρότητα και να ανταμείβουν σύμφωνα με την αξία τους όσους ανδραγάθησαν. Και να μη χρειάζεται να εισπράττουν εισφορές από ιδιώτες, αφού τα εισοδήματά τους είναι αρκετά. 7 Το τελευταίο κομμάτι της χώρας ανήκει στους λεγόμενους μάχιμους, οι οποίοι μπορούν να κληθούν στο στράτευμα. Γιατί αυτοί που διακινδυνεύουν τη ζωή τους, μπορεί να είναι πιο πρόθυμοι να πολεμήσουν όταν έχουν ένα κλήρο 8 Γιατί θα ήταν επικίνδυνο να εξαρτάται η ασφάλεια μιας ολόκληρης χώρας σε αυτούς τους ανθρώπους και οι ίδιοι να μην έχουν στην κατοχή τους κάτι άξιο να τους εμπνεύσει. Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι, αν οι άνθρωποι αυτοί είναι εύποροι, θα γεννούν ευχαρίστως περισσότερα παιδιά και θα αυξάνεται έτσι ο πληθυσμός της χώρας και δεν θα χρειάζεται να καλούνται μισθοφόροι. 9 Επειδή η τάξη τους, όπως και αυτή των ιερέων, είναι κληρονομική, οι μάχιμοι προτρέπονται στις ανδραγαθίες από τις γενναίες πράξεις των πατεράδων τους. Και αφού από παιδιά γίνονται ζηλωτές του πολέμου, καταλήγουν να είναι ακαταμάχητοι λόγω της τόλμης και της εμπειρίας τους [154].

01.74.1 Ἔστι δ´ ἕτερα συντάγματα τῆς πολιτείας τρία, τό τε τῶν νομέων καὶ τὸ τῶν γεωργῶν, ἔτι δὲ τὸ τῶν τεχνιτῶν. οἱ μὲν οὖν γεωργοὶ μικροῦ τινος τὴν καρποφόρον γῆν τὴν παρὰ τοῦ βασιλέως καὶ τῶν ἱερέων καὶ τῶν μαχίμων μισθούμενοι διατελοῦσι τὸν πάντα χρόνον περὶ τὴν ἐργασίαν ὄντες τῆς χώρας· ἐκ νηπίου δὲ συντρεφόμενοι ταῖς γεωργικαῖς ἐπιμελείαις πολὺ προέχουσι τῶν παρὰ τοῖς ἄλλοις ἔθνεσι γεωργῶν ταῖς ἐμπειρίαις· 2 καὶ γὰρ τὴν τῆς γῆς φύσιν καὶ τὴν τῶν ὑδάτων ἐπίῤῥυσιν, ἔτι δὲ τοὺς καιροὺς τοῦ τε σπόρου καὶ τοῦ θερισμοῦ καὶ τῆς ἄλλης τῶν καρπῶν συγκομιδῆς ἀκριβέστατα πάντων γινώσκουσι, τὰ μὲν ἐκ τῆς τῶν προγόνων παρατηρήσεως μαθόντες, τὰ δ´ ἐκ τῆς ἰδίας πείρας διδαχθέντες. 3 ὁ δ´ αὐτὸς λόγος ἐστὶ καὶ περὶ τῶν νομέων, οἳ τὴν τῶν θρεμμάτων ἐπιμέλειαν ἐκ πατέρων ὥσπερ κληρονομίας νόμῳ παραλαμβάνοντες ἐν βίῳ κτηνοτρόφῳ διατελοῦσι πάντα τὸν τοῦ ζῆν χρόνον, 4 καὶ πολλὰ μὲν παρὰ τῶν προγόνων πρὸς θεραπείαν καὶ διατροφὴν ἀρίστην τῶν βοσκομένων παρειλήφασιν, οὐκ ὀλίγα δ´ αὐτοὶ διὰ τὸν εἰς ταῦτα ζῆλον προσευρίσκουσι, καὶ τὸ θαυμασιώτατον, διὰ τὴν ὑπερβολὴν τῆς εἰς ταῦτα σπουδῆς οἵ τε ὀρνιθοτρόφοι καὶ οἱ χηνοβοσκοὶ χωρὶς τῆς παρὰ τοῖς ἄλλοις ἀνθρώποις ἐκ φύσεως συντελουμένης γενέσεως τῶν εἰρημένων ζῴων αὐτοὶ διὰ τῆς ἰδίας φιλοτεχνίας ἀμύθητον πλῆθος ὀρνέων ἀθροίζουσιν· 5 οὐ γὰρ ἐπῳάζουσι διὰ τῶν ὀρνίθων, ἀλλ´ αὐτοὶ παραδόξως χειρουργοῦντες τῇ συνέσει καὶ φιλοτεχνίᾳ τῆς φυσικῆς ἐνεργείας οὐκ ἀπολείπονται. 6 ἀλλὰ μὴν καὶ τὰς τέχνας ἰδεῖν ἔστι παρὰ τοῖς Αἰγυπτίοις μάλιστα διαπεπονημένας καὶ πρὸς τὸ καθῆκον τέλος διηκριβωμένας· παρὰ μόνοις γὰρ τούτοις οἱ δημιουργοὶ πάντες οὔτ' ἐργασίας ἄλλης οὔτε πολιτικῆς τάξεως μεταλαμβάνειν ἐῶνται πλὴν τῆς ἐκ τῶν νόμων ὡρισμένης καὶ παρὰ τῶν γονέων παραδεδομένης, 7 ὥστε μήτε διδασκάλου φθόνον μήτε πολιτικοὺς περισπασμοὺς μήτ´ ἄλλο μηδὲν ἐμποδίζειν αὐτῶν τὴν εἰς ταῦτα σπουδήν. παρὰ μὲν γὰρ τοῖς ἄλλοις ἰδεῖν ἔστι τοὺς τεχνίτας περὶ πολλὰ τῇ διανοίᾳ περισπωμένους καὶ διὰ τὴν πλεονεξίαν μὴ μένοντας τὸ παράπαν ἐπὶ τῆς ἰδίας ἐργασίας· οἱ μὲν γὰρ ἐφάπτονται γεωργίας, οἱ δ´ ἐμπορίας κοινωνοῦσιν, οἱ δὲ δυοῖν ἢ τριῶν τεχνῶν ἀντέχονται, πλεῖστοι δ´ ἐν ταῖς δημοκρατουμέναις πόλεσιν εἰς τὰς ἐκκλησίας συντρέχοντες τὴν μὲν πολιτείαν λυμαίνονται, τὸ δὲ λυσιτελὲς περιποιοῦνται παρὰ τῶν μισθοδοτούντων· παρὰ δὲ τοῖς Αἰγυπτίοις, εἴ τις τῶν τεχνιτῶν μετάσχοι τῆς πολιτείας ἢ τέχνας πλείους ἐργάζοιτο, μεγάλαις περιπίπτει τιμωρίαις. 8 Τὴν μὲν οὖν διαίρεσιν τῆς πολιτείας καὶ τὴν τῆς ἰδίας τάξεως ἐπιμέλειαν διὰ προγόνων τοιαύτην ἔσχον οἱ τὸ παλαιὸν τὴν Αἴγυπτον κατοικοῦντες.

01.74.1 Υπάρχουν άλλες τρεις τάξεις ελευθέρων πολιτών, δηλαδή οι κτηνοτρόφοι, οι γεωργοί και οι τεχνίτες. Οι γεωργοί μισθώνουν φθηνά καλλιεργήσιμη γη από το βασιλιά και τους ιερείς αλλά και τους μάχιμους, και ασχολούνται αποκλειστικά με τις καλλιέργειες. Και επειδή από νήπια μαθαίνουν τα μυστικά της γεωργίας, γίνονται οι πιο πεπειραμένοι γεωργοί σε όλη την οικουμένη. 2 Γιατί μαθαίνουν περισσότερα για τη φύση και την άρδευση, ακόμα για την εποχή της σποράς και της συγκομιδής των καρπών . Μερικά από αυτά έμαθαν από τους προγόνους τους και άλλα από δικές τους εμπειρίες. 3 Τα ίδια αυτά που είπαμε ισχύουν και για τους κτηνοτρόφους οι οποίοι μαθαίνουν να φροντίζουν τα ζώα τους από τους πατεράδες τους και όλη τους τη ζωή ακολουθούν την κτηνοτροφία. 4 Και μαθαίνουν πολλά από τους προγόνους τους για τη φροντίδα των ζώων, τη βοσκή και το τάισμά τους, αλλά προσθέτουν και την πείρα τους. Το πιο περίεργο είναι ότι, λόγω της ειδικής τους ασχολίας, οι ορνιθοτρόφοι και οι εκτροφείς χηνών, εκτός από τον φυσικό τρόπο αναπαραγωγής των πτηνών, που γνωρίζει όλος ο κόσμος, αναπαράγουν με ειδικές μεθόδους τεράστιο αριθμό πουλιών. 5 Δεν χρησιμοποιούν τα πουλιά για να επωάζουν τα αυγά, αλλά, παραδόξως, το κάνουν με τεχνητά μέσα, από την εμπειρία τους, και όμως η φύση δεν μπορεί να τους ξεπεράσει [155]. 6 Αλλά και στις τέχνες, εύκολα διαπιστώνεται ότι οι Αιγύπτιοι διακρίνονται ιδιαίτερα. Γιατί είναι η μοναδική κοινωνία όπου οι τεχνίτες απαγορεύεται να ασχολούνται με οτιδήποτε άλλο ή να ανήκουν σε οποιαδήποτε άλλη τάξη πολιτών, εκτός από αυτή που προβλέπει ο νόμος και που παρέλαβαν από τους προγόνους τους. Το αποτέλεσμα είναι ότι τίποτα δεν αποσπά την προσοχή τους από τα καθήκοντά τους, ούτε φθόνος για το δάσκαλό τους, ούτε πολιτικοί αντιπερισπασμοί, ούτε οτιδήποτε άλλο. 7 Και ενώ σε άλλα έθνη οι τεχνίτες απασχολούν το μυαλό τους και με πολλά άλλα πράγματα, και η επιθυμία τους να προοδεύσουν δεν περιορίζεται στη τέχνη τους. Μερικοί δοκιμάζουν την τύχη τους στη γεωργία, άλλοι ασχολούνται παράλληλα με το εμπόριο και άλλοι απασχολούνται ταυτόχρονα σε δυο ή τρία επαγγέλματα. Σε όσα δε κράτη έχουν δημοκρατία, μεγάλος αριθμός τεχνιτών τρέχουν να συμμετάσχουν στην εκκλησία του δήμου και λυμαίνονται το κράτος ενώ ταυτόχρονα μισθοδοτούνται από το δημόσιο ταμείο [156]. Στην Αίγυπτο όμως αν κάποιος τεχνίτης συμμετέχει στα δημόσια ή αν ασκεί κάποιο άλλο επάγγελμα, τιμωρείται αυστηρά. 8 Αυτές είναι λοιπόν οι τάξεις των πολιτών όπως υπάρχουν από παλιά στην Αίγυπτο και η έτσι τις τηρούν οι Αιγύπτιοι, όπως δηλαδή τις βρήκαν από τους προγόνους τους.

01.75.1 περὶ δὲ τὰς κρίσεις οὐ τὴν τυχοῦσαν ἐποιοῦντο σπουδήν, ἡγούμενοι τὰς ἐν τοῖς δικαστηρίοις ἀποφάσεις μεγίστην ῥοπὴν τῷ κοινῷ βίῳ φέρειν πρὸς ἀμφότερα. 2 δῆλον γὰρ ἦν ὅτι τῶν μὲν παρανομούντων κολαζομένων, τῶν δ´ ἀδικουμένων βοηθείας τυγχανόντων, ἀρίστη διόρθωσις ἔσται τῶν ἁμαρτημάτων· εἰ δ´ ὁ φόβος ὁ γινόμενος ἐκ τῶν κρίσεων τοῖς παρανομοῦσιν ἀνατρέποιτο χρήμασιν ἢ χάρισιν, ἐσομένην ἑώρων τοῦ κοινοῦ βίου σύγχυσιν. 3 διόπερ ἐκ τῶν ἐπιφανεστάτων πόλεων τοὺς ἀρίστους ἄνδρας ἀποδεικνύντες δικαστὰς κοινοὺς οὐκ ἀπετύγχανον τῆς προαιρέσεως. ἐξ Ἡλίου γὰρ πόλεως καὶ Θηβῶν καὶ Μέμφεως δέκα δικαστὰς ἐξ ἑκάστης προέκρινον· καὶ τοῦτο τὸ συνέδριον οὐκ ἐδόκει λείπεσθαι τῶν Ἀθήνησιν Ἀρεοπαγιτῶν ἢ τῶν παρὰ Λακεδαιμονίοις γερόντων. 4 ἐπεὶ δὲ συνέλθοιεν οἱ τριάκοντα, ἐπέκρινον ἐξ ἑαυτῶν ἕνα τὸν ἄριστον, καὶ τοῦτον μὲν ἀρχιδικαστὴν καθίσταντο, εἰς δὲ τὸ τούτου τόπον ἀπέστελλεν ἡ πόλις ἕτερον δικαστήν. συντάξεις δὲ τῶν ἀναγκαίων παρὰ τοῦ βασιλέως τοῖς μὲν δικασταῖς ἱκαναὶ πρὸς διατροφὴν ἐχορηγοῦντο, τῷ δ´ ἀρχιδικαστῇ πολλαπλάσιοι. 5 ἐφόρει δ´ οὗτος περὶ τὸν τράχηλον ἐκ χρυσῆς ἁλύσεως ἠρτημένον ζῴδιον τῶν πολυτελῶν λίθων, ὃ προσηγόρευον ἀλήθειαν. τῶν δ´ ἀμφισβητήσεων ἤρχοντο ἐπειδὰν τὴν τῆς ἀληθείας εἰκόνα ὁ ἀρχιδικαστὴς πρόσθοιτο. 6 τῶν δὲ πάντων νόμων ἐν βιβλίοις ὀκτὼ γεγραμμένων, καὶ τούτων παρακειμένων τοῖς δικασταῖς, ἔθος ἦν τὸν μὲν κατήγορον γράψαι καθ´ ἓν ὧν ἐνεκάλει καὶ πῶς γέγονε καὶ τὴν ἀξίαν τοῦ ἀδικήματος ἢ τῆς βλάβης, τὸν ἀπολογούμενον δὲ λαβόντα τὸ χρηματισθὲν ὑπὸ τῶν ἀντιδίκων ἀντιγράψαι πρὸς ἕκαστον ὡς οὐκ ἔπραξεν ἢ πράξας οὐκ ἠδίκησεν ἢ ἀδικήσας ἐλάττονος ζημίας ἄξιός ἐστι τυχεῖν. 7 ἔπειτα νόμιμον ἦν τὸν κατήγορον ἀντιγράψαι καὶ πάλιν τὸν ἀπολογούμενον ἀντιθεῖναι. ἀμφοτέρων δὲ τῶν ἀντιδίκων τὰ γεγραμμένα δὶς τοῖς δικασταῖς δόντων, τὸ τηνικαῦτ´ ἔδει τοὺς μὲν τριάκοντα τὰς γνώμας ἐν ἀλλήλοις ἀποφαίνεσθαι, τὸν ἀρχιδικαστὴν δὲ τὸ ζῴδιον τῆς ἀληθείας προστίθεσθαι τῇ ἑτέρᾳ τῶν ἀμφισβητήσεων.

01.75.1 Στην άσκηση της δικαιοσύνης, οι Αιγύπτιοι δείχνουν παραπάνω από απλό ενδιαφέρον. Θεωρούν ότι οι δικαστικές αποφάσεις ασκούν τη μεγαλύτερη επίδραση στο δημόσιο βίο και αυτό με δυο τρόπους. 2 Θεωρούν αυτονόητο ότι όσοι παρανομούν πρέπει να τιμωρούνται και τα θύματά τους πρέπει να αποζημιώνονται, και μόνο έτσι εξαλείφονται οι αδικίες. Αν όμως επιτρέπεται στους κατηγορούμενους να τρομοκρατήσουν ή να δωροδοκήσουν τα δικαστήρια, τότε θα καταστραφεί η κοινωνική ζωή. 3 Επομένως διορίζουν δικαστές τους καλύτερους πολίτες σε κάθε πόλη σε όλη τη χώρα και έτσι επιτυγχάνουν το σκοπό τους. Γιατί, από την Ηλιούπολη μέχρι τις Θήβες και τη Μέμφιδα, επιλέγονται δέκα δικαστές σε κάθε πόλη, και τα δικαστήριά τους θεωρούνται εφάμιλλα του Αρείου Πάγου των Αθηνών ή της Βουλής των Γερόντων των Λακεδαιμόνιων [157]. 4 Οι τριάντα αυτοί συγκεντρώνονται και ο καλύτερος ανάμεσά τους επιλέγεται αρχιδικαστής και η πόλη του τον αντικαθιστά με άλλο δικαστή. Ο βασιλιάς φροντίζει να πληρώνονται ώστε να μην έχουν οικονομικές ανάγκες και να ζουν καλά, και πολύ περισσότερο ο αρχιδικαστής. 5 Αυτός ο τελευταίος, φοράει στο λαιμό του με χρυσή αλυσίδα ένα μικρό ομοίωμα από πολύτιμους λίθους που ονομάζεται “αλήθεια”. Οι δικαστικές υποθέσεις αρχίζουν όταν ο αρχιδικαστής φορέσει την εικόνα της αλήθειας. 6 Και όλοι οι νόμοι είναι καταγεγραμμένοι σε βιβλία, σε οκτώ τόμους οι οποίοι βρίσκονται μπροστά στους δικαστές και το έθιμο θέλει τον κατήγορο να παρουσιάζει τις κατηγορίες του εγγράφως, δηλαδή τα γεγονότα, πώς συνέβησαν και την αξία του αδικήματος ή της βλάβης. Στη συνέχεια ο κατηγορούμενος παίρνει το έγγραφο που κατέθεσε ο αντίδικος και απαντάει εγγράφως σε κάθε κατηγορία, είτε αρνούμενος τις πράξεις που του αποδίδονται, είτε, αν τις είχε διαπράξει, είτε αρνούμενος ότι αδίκησε κανέναν, είτε – αν πράγματι αποδέχεται την ενοχή του – επιδιώκοντας ελαφρύτερη ποινή. 7 Μετά από αυτά, ο νόμος απαιτεί ότι ο κατήγορος απαντάει εγγράφως και ο κατηγορούμενος ανταπαντάει επίσης εγγράφως. Και αφού οι δυο αντίδικοι έχουν παρουσιάσει εγγράφως στους δικαστές τις θέσεις τους σε δυο έγγραφα, οι τριάντα δικαστές πρέπει αμέσως να εκφράσει ο καθένας την κρίση του και ο αρχιδικαστής φοράει σε στο λαιμό κάποιου που εξέφρασε μια από τις δυο κρίσεις την εικόνα της αλήθειας.

01.76.1 τούτῳ δὲ τῷ τρόπῳ τὰς κρίσεις πάσας συντελεῖν τοὺς Αἰγυπτίους, νομίζοντας ἐκ μὲν τοῦ λέγειν τοὺς συνηγόρους πολλὰ τοῖς δικαίοις ἐπισκοτήσειν· καὶ γὰρ τὰς τέχνας τῶν ῥητόρων καὶ τὴν τῆς ὑποκρίσεως γοητείαν καὶ τὰ τῶν κινδυνευόντων δάκρυα πολλοὺς προτρέπεσθαι παρορᾶν τὸ τῶν νόμων ἀπότομον καὶ τὴν τῆς ἀληθείας ἀκρίβειαν· 2 θεωρεῖσθαι γοῦν τοὺς ἐπαινουμένους ἐν τῷ κρίνειν πολλάκις ἢ δι´ ἀπάτην ἢ διὰ ψυχαγωγίαν ἢ διὰ τὸ πρὸς τὸν ἔλεον πάθος συνεκφερομένους τῇ δυνάμει τῶν συνηγορούντων· ἐκ δὲ τοῦ γράφειν τὰ δίκαια τοὺς ἀντιδίκους ᾤοντο τὰς κρίσεις ἀκριβεῖς ἔσεσθαι, γυμνῶν τῶν πραγμάτων θεωρουμένων. 3 οὕτω γὰρ {ἂν} μάλιστα μήτε τοὺς εὐφυεῖς τῶν βραδυτέρων πλεονεκτήσειν μήτε τοὺς ἐνηθληκότας τῶν ἀπείρων μήτε τοὺς ψεύστας καὶ τολμηροὺς τῶν φιλαλήθων καὶ κατεσταλμένων τοῖς ἤθεσι, πάντας δ´ ἐπ´ ἴσης τεύξεσθαι τῶν δικαίων, ἱκανὸν χρόνον ἐκ τῶν νόμων λαμβανόντων τῶν μὲν ἀντιδίκων ἐξετάσαι τὰ παρ´ ἀλλήλων, τῶν δὲ δικαστῶν συγκρῖναι τὰ παρ´ ἀμφοτέρων.

01.76.1 Απ' ότι λένε, με τον τρόπο αυτό οι Αιγύπτιοι διεξήγαγαν όλες τις δικαστικές υποθέσεις, γιατί πίστευαν ότι αν επέτρεπαν στους συνηγόρους να μιλήσουν, θα επισκίαζαν τη δικαιοσύνη, γιατί ήξεραν ότι οι συνήγοροι ήταν καλοί ρήτορες και ο λόγος τους γοήτευε. Ήξεραν επίσης ότι τα κλάματα των κατηγορουμένων θα επηρέαζαν τους δικαστές και θα τους έκαναν να παραβλέψουν την αυστηρότητα των νόμων και την ακρίβεια της αλήθειας. 2 Οπωσδήποτε ήξεραν ότι ακόμα και οι πιο αξιοσέβαστοι δικαστές παρασύρονται από την ευφράδεια των συνηγόρων, είτε γιατί εξαπατώνται, είτε γιατί γοητεύονται από τον ρήτορα, είτε γιατί τους προκαλούν τον οίκτο. Όταν όμως οι αντίδικοι παρουσιάζουν τις υποθέσεις τους εγγράφως, πίστευαν ότι οι αποφάσεις των δικαστών θα ήταν δίκαιες και το μόνο που θα έπαιρναν υπόψη τους θα ήταν τα γεγονότα. 3 Στην αντίθετη περίπτωση, οι ευφυέστεροι ρήτορες θα πλεονεκτούσαν απέναντι τους βραδύτερους ή οι πιο έμπειροι απέναντι στους πρωτάρηδες, ή τολμηροί ψεύτες απέναντι στους συνεσταλμένους φιλαλήθεις. Ο νόμος όμως απαιτεί να υπάρχει απόλυτη ισότητα τόσο ανάμεσα στους αντίδικους όσο και ανάμεσα στους δικαστές που κρίνουν τα επιχειρήματα των δυο πλευρών.

01.77.1 Ἐπεὶ δὲ τῆς νομοθεσίας ἐμνήσθημεν, οὐκ ἀνοίκειον εἶναι τῆς ὑποκειμένης ἱστορίας νομίζομεν ἐκθέσθαι τῶν νόμων ὅσοι παρὰ τοῖς Αἰγυπτίοις παλαιότητι διήνεγκαν ἢ παρηλλαγμένην τάξιν ἔσχον ἢ τὸ σύνολον ὠφέλειαν τοῖς φιλαναγνωστοῦσι δύνανται παρασχέσθαι. 2 πρῶτον μὲν οὖν κατὰ τῶν ἐπιόρκων θάνατος ἦν παρ´ αὐτοῖς τὸ πρόστιμον, ὡς δύο τὰ μέγιστα ποιούντων ἀνομήματα, θεούς τε ἀσεβούντων καὶ τὴν μεγίστην τῶν παρ´ ἀνθρώποις πίστιν ἀνατρεπόντων. 3 ἔπειτα εἴ τις ἐν ὁδῷ κατὰ τὴν χώραν ἰδὼν φονευόμενον ἄνθρωπον ἢ τὸ καθόλου βίαιόν τι πάσχοντα μὴ ῥύσαιτο δυνατὸς ὤν, θανάτῳ περιπεσεῖν ὤφειλεν· εἰ δὲ πρὸς ἀλήθειαν διὰ τὸ ἀδύνατον μὴ κατισχύσαι βοηθῆσαι, μηνῦσαί γε πάντως ὤφειλε τοὺς λῃστὰς καὶ ἐπεξιέναι τὴν παρανομίαν· τὸν δὲ ταῦτα μὴ πράξαντα κατὰ τὸν νόμον ἔδει μαστιγοῦσθαι τεταγμένας πληγὰς καὶ πάσης εἴργεσθαι τροφῆς ἐπὶ τρεῖς ἡμέρας. 4 οἱ δὲ ψευδῶς τινων κατηγορήσαντες ὤφειλον τοῦτο παθεῖν ὃ τοῖς συκοφαντηθεῖσιν ἐτέτακτο πρόστιμον, εἴπερ ἔτυχον καταδικασθέντες. 5 προσετέτακτο δὲ καὶ πᾶσι τοῖς Αἰγυπτίοις ἀπογράφεσθαι πρὸς τοὺς ἄρχοντας ἀπὸ τίνων ἕκαστος πορίζεται τὸν βίον, καὶ τὸν ἐν τούτοις ψευσάμενον ἢ πόρον ἄδικον ἐπιτελοῦντα θανάτῳ περιπίπτειν ἦν ἀναγκαῖον. λέγεται δὲ τοῦτον τὸν νόμον ὑπὸ Σόλωνος παραβαλόντος εἰς Αἴγυπτον εἰς τὰς Ἀθήνας μετενεχθῆναι. 6εἰ δέ τις ἑκουσίως ἀποκτείναι τὸν ἐλεύθερον ἢ τὸν δοῦλον, ἀποθνήσκειν τοῦτον οἱ νόμοι προσέταττον, ἅμα μὲν βουλόμενοι μὴ ταῖς διαφοραῖς τῆς τύχης, ἀλλὰ ταῖς τῶν πράξεων ἐπιβολαῖς εἴργεσθαι πάντας ἀπὸ τῶν φαύλων, ἅμα δὲ διὰ τῆς τῶν δούλων φροντίδος ἐθίζοντες τοὺς ἀνθρώπους πολὺ μᾶλλον εἰς τοὺς ἐλευθέρους μηδὲν ὅλως ἐξαμαρτάνειν. 7 καὶ κατὰ μὲν τῶν γονέων τῶν ἀποκτεινάντων τὰ τέκνα θάνατον μὲν οὐχ ὥρισαν, ἡμέρας δὲ τρεῖς καὶ νύκτας ἴσας συνεχῶς ἦν ἀναγκαῖον περιειληφότας τὸν νεκρὸν ὑπομένειν φυλακῆς παρεδρευούσης δημοσίας· οὐ γὰρ δίκαιον ὑπελήφθη τὸ τοῦ βίου στερίσκειν τοὺς τὸν βίον τοῖς παισὶ δεδωκότας, νουθετήσει δὲ μᾶλλον λύπην ἐχούσῃ καὶ μεταμέλειαν ἀποτρέπειν τῶν τοιούτων ἐγχειρημάτων· 8 κατὰ δὲ τῶν τέκνων τῶν γονεῖς φονευσάντων τιμωρίαν ἐξηλλαγμένην ἔθηκαν· ἔδει γὰρ τοὺς καταδικασθέντας ἐπὶ τούτοις καλάμοις ὀξέσι δακτυλιαῖα μέρη τοῦ σώματος κατατμηθέντας ἐπ´ ἀκάνθαις κατακάεσθαι ζῶντας· μέγιστον τῶν ἐν ἀνθρώποις ἀδικημάτων κρίνοντες τὸ βιαίως τὸ ζῆν ἀφαιρεῖσθαι τῶν τὴν ζωὴν αὐτοῖς δεδωκότων. 9 τῶν δὲ γυναικῶν τῶν καταδικασθεισῶν θανάτῳ τὰς ἐγκύους μὴ θανατοῦσθαι πρὶν ἂν τέκωσι. καὶ τοῦτο τὸ νόμιμον πολλοὶ καὶ τῶν Ἑλλήνων κατέδειξαν, ἡγούμενοι παντελῶς ἄδικον εἶναι τὸ μηδὲν ἀδικῆσαν τῷ ἀδικήσαντι τῆς αὐτῆς μετέχειν τιμωρίας, καὶ παρανομήματος ἑνὸς γενομένου παρὰ δυοῖν λαμβάνειν τὸ πρόστιμον, πρὸς δὲ τούτοις κατὰ προαίρεσιν πονηρὰν συντελεσθέντος τοῦ ἀδικήματος τὸ μηδεμίαν πω σύνεσιν ἔχον ὑπὸ τὴν ὁμοίαν ἄγειν κόλασιν, τὸ δὲ πάντων μέγιστον, ὅτι ταῖς κυούσαις ἰδίᾳ τῆς αἰτίας ἐπενηνεγμένης οὐδαμῶς προσήκει τὸ κοινὸν πατρὸς καὶ μητρὸς τέκνον ἀναιρεῖσθαι· 10 ἐπ´ ἴσης γὰρ ἄν τις φαύλους διαλάβοι κριτὰς τούς τε τὸν ἔνοχον τῷ φόνῳ σώζοντας καὶ τοὺς τὸ μηδὲν ὅλως ἀδικῆσαν συναναιροῦντας. 11 τῶν μὲν οὖν φονικῶν νόμων οἱ μάλιστα δοκοῦντες ἐπιτετεῦχθαι τοιοῦτοί τινες ἦσαν.

01.77.1 Μιλήσαμε λοιπόν για τη νομοθεσία και τώρα νομίζουμε ότι δεν θα ήταν περιττό στην ιστορία μας να απαριθμήσουμε τους νόμους εκείνους των Αιγυπτίων που είναι πολύ αρχαίοι, ή έχουν κάποια ιδιαιτερότητα ή είναι παράξενοι και έτσι έχουν ενδιαφέρον για τους αναγνώστες μας. 2 Πρώτα να αναφέρουμε ότι η ποινή για τους επίορκους ήταν ο θάνατος, γιατί ο επίορκος θεωρούταν ότι έκανε δυο θανάσιμα αμαρτήματα: έδειχνε ασέβεια προς τους θεούς και ανέτρεπε την μεγίστη πίστη των ανθρώπων [158]. 3 Αν πάλι ένα κάποιος περπατώντας στο δρόμο έβλεπε να δολοφονούν κάποιον ή να τον ασκούν πάνω του βία, και δεν έσπευδε να τον βοηθήσει, ενώ μπορούσε, έπρεπε επίσης να πεθάνει. Και αν για οποιαδήποτε αντικειμενική αιτία δεν ήταν σε θέσει να βοηθήσει, έπρεπε να καταγγείλει τους ληστές και αν δεν έκανε ούτε αυτό έπρεπε να τιμωρηθεί με μαστίγωμα με καθορισμένο αριθμό χτυπημάτων και να μείνει χωρίς τροφή για τρεις μέρες. 4 Όσοι συκοφαντούσαν άλλους τιμωρούνταν με τις ποινές που θα επιβάλλονταν στους κατηγορούμενους αν ήταν πράγματι ένοχοι. 5 Όλοι οι Αιγύπτιοι ήταν υποχρεωμένοι να προσέρχονται στις αρχές και να δηλώνουν τις πηγές των εισοδημάτων τους. Και όποιος έκανε ψευδή δήλωση ή είχε εισοδήματα από παράνομες δραστηριότητες, τιμωρούταν με θάνατο [159]. Λέγεται ότι ο Σόλωνας έφερε το νόμο αυτόν στην Αθήνα μετά την επίσκεψή του στην Αίγυπτο [160]. 6 Όποιος εκούσια δολοφονούσε έναν ελεύθερο άνθρωπο ή έναν δούλο, ο νόμος απαιτούσε να θανατωθεί. Γιατί το πρώτο που ήθελαν ήταν να περιορίσουν τις κακές πράξεις που έκανε κάθε άνθρωπος, όχι τις τυχόν αντιπαραθέσεις ανάμεσά τους. Και επίσης ήθελαν να πείσουν τον κόσμο να σέβεται τους δούλους και να μην αδικούν τους ελεύθερους ανθρώπους. 7 Σε περιπτώσεις που γονείς δολοφονούσαν τα παιδιά τους, αν και ο νόμος δεν προέβλεπε την ποινή του θανάτου, οι ένοχοι έπρεπε να κρατούν στα χέρια τους τα νεκρά σώματα των παιδιών τους για τρία συνεχόμενα μερόνυχτα, με την παρακολούθηση κρατικού φρουρού, γιατί δεν θεωρούσαν σωστό να πάρουν τη ζωή αυτών που έφεραν στη ζωή τα παιδιά τους, αλλά να τους επιβληθεί ποινή που να αποτρέπει παρόμοιες πράξεις. 8 Αλλά όταν τα παιδιά δολοφονούσαν τους γονείς τους, η ποινή ήταν βαρύτατη. Όσοι κρίνονταν ένοχοι ενός τέτοιου εγκλήματος τους έκοβαν κομμάτια από τις σάρκες τους, ίσα με το μέγεθος ενός δακτύλου, με αιχμηρά αγκάθια και τα καίγανε, μέχρι να καούν ολόκληροι. Γιατί θεωρούσαν ότι το παίρνει κάποιος τη ζωή αυτού που του είχε δώσει τη ζωή ήταν το φοβερότερο έγκλημα που μπορούσε να διαπράξει ένας άνθρωπος 9 Οι έγκυες γυναίκες που καταδικάζονταν σε θάνατο δεν εκτελούνταν μέχρι να γεννήσουν. Ο νόμος αυτός είχε υιοθετηθεί από πολλές Ελληνικές πόλεις γιατί δεν ήθελαν να υποφέρουν οι αθώοι μαζί με τους ένοχους, ούτε να τιμωρούνται δυο για κάτι που έκανε ένας. Και επίσης, αφού το έγκλημα είχε γίνει με κακό σκοπό, δεν έπρεπε να τιμωρηθεί ένα πλάσμα που ακόμα δεν είχε διάνοια. Και το πιο σημαντικό: αφού η έγκυος μητέρα είχε σκοτώσει, δεν ήταν καθόλου σωστό να θανατωθεί ένα παιδί που ανήκε και στον πατέρα. 10 γιατί ο κόσμος πίστευε ότι ο δικαστής που χαρίζει τη ζωή του δολοφόνου, δεν είναι χειρότερος από τον άλλο δικαστή που καταδικάζει σε θάνατο έναν αθώο. 11 Από όλους τους νόμους που αφορούν στις δολοφονίες, αυτοί είναι οι πλέον επιτυχείς.

01.78.1 Τῶν δ´ ἄλλων ὁ μὲν περὶ τῶν πολέμων κείμενος κατὰ τῶν τὴν τάξιν λιπόντων ἢ τὸ παραγγελθὲν ὑπὸ τῶν ἡγεμόνων μὴ ποιούντων ἔταττε πρόστιμον οὐ θάνατον, ἀλλὰ τὴν ἐσχάτην ἀτιμίαν· 2 εἰ δ´ ὕστερον ταῖς ἀνδραγαθίαις ὑπερβάλοιντο τὰς ἀτιμίας, εἰς τὴν προϋπάρξασαν παῤῥησίαν ἀποκαθίστα, ἅμα μὲν τοῦ νομοθέτου δεινοτέραν τιμωρίαν ποιοῦντος τὴν ἀτιμίαν ἢ τὸν θάνατον, ἵνα τὸ μέγιστον τῶν κακῶν ἐθίσῃ πάντας κρίνειν τὴν αἰσχύνην, ἅμα δὲ τοὺς μὲν θανατωθέντας ἡγεῖτο μηδὲν ὠφελήσειν τὸν κοινὸν βίον, τοὺς δὲ ἀτιμωθέντας ἀγαθῶν πολλῶν αἰτίους ἔσεσθαι διὰ τὴν ἐπιθυμίαν τῆς παῤῥησίας. 3 καὶ τῶν μὲν τὰ ἀπόῤῥητα τοῖς πολεμίοις ἀπαγγειλάντων ἐπέταττεν ὁ νόμος ἐκτέμνεσθαι τὴν γλῶτταν, τῶν δὲ τὸ νόμισμα παρακοπτόντων ἢ μέτρα καὶ σταθμὰ παραποιούντων ἢ παραγλυφόντων τὰς σφραγῖδας, ἔτι δὲ τῶν γραμματέων τῶν ψευδεῖς χρηματισμοὺς γραφόντων ἢ ἀφαιρούντων τι τῶν ἐγγεγραμμένων, καὶ τῶν τὰς ψευδεῖς συγγραφὰς ἐπιφερόντων, ἀμφοτέρας ἐκέλευσεν ἀποκόπτεσθαι τὰς χεῖρας, ὅπως οἷς ἕκαστος μέρεσι τοῦ σώματος παρενόμησεν, εἰς ταῦτα κολαζόμενος αὐτὸς μὲν μέχρι τελευτῆς ἀνίατον ἔχῃ τὴν συμφοράν, τοὺς δ´ ἄλλους διὰ τῆς ἰδίας τιμωρίας νουθετῶν ἀποτρέπῃ τῶν ὁμοίων τι πράττειν. 4 πικροὶ δὲ καὶ περὶ τῶν γυναικῶν νόμοι παρ´ αὐτοῖς ὑπῆρχον. τοῦ μὲν γὰρ βιασαμένου γυναῖκα ἐλευθέραν προσέταξαν ἀποκόπτεσθαι τὰ αἰδοῖα, νομίσαντες τὸν τοιοῦτον μιᾷ πράξει παρανόμῳ τρία τὰ μέγιστα τῶν κακῶν ἐνηργηκέναι, τὴν ὕβριν καὶ τὴν φθορὰν καὶ τὴν τῶν τέκνων σύγχυσιν· εἰ δέ τις πείσας μοιχεύσαι, τὸν μὲν ἄνδρα ῥάβδοις χιλίας πληγὰς λαμβάνειν ἐκέλευον, τῆς δὲ γυναικὸς τὴν ῥῖνα κολοβοῦσθαι, ὑπολαμβάνοντες δεῖν τῆς πρὸς ἀσυγχώρητον ἀκρασίαν καλλωπιζομένης ἀφαιρεθῆναι τὰ μάλιστα κοσμοῦντα τὴν εὐπρέπειαν.

01.78.1 Ανάμεσα στους άλλους νόμους τους, ένας που αφορούσε στις πολεμικές υποθέσεις προέβλεπε ποινές για τους λιποτάκτες και για όσους δεν υπάκουαν στις διαταγές των ανωτέρων τους, όχι το θάνατο, αλλά την εσχάτη ατίμωση. 2 Αργότερα όμως, αν οι άνθρωποι αυτοί ξεπερνούσαν την ατίμωση με πράξεις γενναίες, αποκτούσαν πάλι την ελευθερία του λόγου τους [161]. Ο νομοθέτης λοιπόν θεωρούσε την ατίμωση πιο σκληρή από το θάνατο και θέλησε να δείξει σε όλους ότι η ατίμωση είναι το χειρότερο που μπορεί κάποιος να πάθει. Ταυτόχρονα έδειχνε ότι, ενώ οι νεκροί δεν είχαν για την κοινωνία καμιά αξία, οι καταδικασμένοι σε ατίμωση μπορούσαν με τις καλές πράξεις τους να προσφέρουν πολλά επειδή ήθελαν να αποκτήσουν πάλι την ελευθερία του λόγου. 3 Για όσους αποκάλυπταν στρατιωτικά μυστικά στον εχθρό, ο νόμος προέβλεπε ότι έπρεπε να τους κόψουν τη γλώσσα, ενώ για τους παραχαράκτες του νομίσματος και για όσους πλαστογραφούσαν τα μέτρα και τα σταθμά ή παραποιούσαν τις σφραγίδες και για τους επίσημους γραφείς που έκαναν πλαστές εγγραφές ή έσβηναν τις πραγματικές, ο νόμος απαιτούσε να τους κόψουν και τα δυο χέρια, με το σκεπτικό ότι έπρεπε να στερηθούν τα μέλη του σώματός τους που είχαν χρησιμοποιηθεί για τις παρανομίες. Και οι ένοχοι παρέμενα ανάπηροι μέχρι το θάνατό τους και αποτελούσαν για όλους παράδειγμα προς αποφυγή. 4 Πολύ αυστηροί ήταν και οι νόμοι που αφορούσαν στις γυναίκες. Αν κάποιος βίαζε μια ελεύθερη παντρεμένη γυναίκα, ακρωτηρίαζαν τα γεννητικά του όργανα, γιατί θεωρούσαν ότι όποιος έκανε ένα τέτοιο έγκλημα ήταν ήταν ταυτόχρονα ένοχος για τα τρία μεγαλύτερα κακά: την ύβρη, την ομηρεία και την κακοποίηση των τέκνων. Αν όμως κάποιος κρινόταν ένοχος για μοιχεία, με τη συγκατάθεση της γυναίκας, έπρεπε να δεχθεί χίλια χτυπήματα από το ραβδί και στη γυναίκα έπρεπε να κόψουν τη μύτη, γιατί πίστευαν ότι μια γυναίκα που έκανε μια τόσο ασυγχώρητη πράξη, έπρεπε να χάσει το πιο καλλωπιστικό μέρος του προσώπου της.

01.79.1 Τοὺς δὲ περὶ τῶν συμβολαίων νόμους Βοκχόριδος εἶναί φασι. προστάττουσι δὲ τοὺς μὲν ἀσύγγραφα δανεισαμένους, ἂν μὴ φάσκωσιν ὀφείλειν, ὀμόσαντας ἀπολύεσθαι τοῦ δανείου, πρῶτον μὲν ὅπως ἐν μεγάλῳ τιθέμενοι τοὺς ὅρκους δεισιδαιμονῶσι· 2 προδήλου γὰρ ὄντος ὅτι τῷ πολλάκις ὀμόσαντι συμβήσεται τὴν πίστιν ἀποβαλεῖν, ἵνα τῆς εὐχρηστίας μὴ στερηθῇ, περὶ πλείστου πᾶς τις ἄξει τὸ μὴ καταντᾶν ἐπὶ τὸν ὅρκον· ἔπειθ´ ὑπελάμβανεν ὁ νομοθέτης τὴν ὅλην πίστιν ἐν τῇ καλοκἀγαθίᾳ ποιήσας προτρέψεσθαι πάντας σπουδαίους εἶναι τοῖς ἤθεσιν, ἵνα μὴ πίστεως ἀνάξιοι διαβληθῶσι· πρὸς δὲ τούτοις ἄδικον ἔκρινεν εἶναι τοὺς χωρὶς ὅρκου πιστευθέντας περὶ τῶν αὐτῶν συμβολαίων ὀμόσαντας μὴ τυγχάνειν πίστεως. τοὺς δὲ μετὰ συγγραφῆς δανείσαντας ἐκώλυε διὰ τοῦ τόκου τὸ κεφάλαιον πλέον ποιεῖν ἢ διπλάσιον. 3 τῶν δὲ ὀφειλόντων τὴν ἔκπραξιν τῶν δανείων ἐκ τῆς οὐσίας μόνον ἐποιήσατο, τὸ δὲ σῶμα κατ´ οὐδένα τρόπον εἴασεν ὑπάρχειν ἀγώγιμον, ἡγούμενος δεῖν εἶναι τὰς μὲν κτήσεις τῶν ἐργασαμένων ἢ παρὰ κυρίου τινὸς ἐν δωρεαῖς λαβόντων, τὰ δὲ σώματα τῶν πόλεων, ἵνα τὰς καθηκούσας λειτουργίας ἔχωσιν αἱ πόλεις καὶ κατὰ πόλεμον καὶ κατ´ εἰρήνην· ἄτοπον γὰρ τὸ στρατιώτην εἰς τὸν ὑπὲρ τῆς πατρίδος προϊόντα κίνδυνον, εἰ τύχοι, πρὸς δάνειον ὑπὸ τοῦ πιστεύσαντος ἀπάγεσθαι, καὶ τῆς τῶν ἰδιωτῶν πλεονεξίας ἕνεκα κινδυνεύειν τὴν κοινὴν ἁπάντων σωτηρίαν. 4 δοκεῖ δὲ καὶ τοῦτον τὸν νόμον ὁ Σόλων εἰς τὰς Ἀθήνας μετενεγκεῖν, ὃν ὠνόμασε σεισάχθειαν, ἀπολύσας τοὺς πολίτας ἅπαντας τῶν ἐπὶ τοῖς σώμασι πεπιστευμένων δανείων. 5 μέμφονται δέ τινες οὐκ ἀλόγως τοῖς πλείστοις τῶν παρὰ τοῖς Ἕλλησι νομοθετῶν, οἵτινες ὅπλα μὲν καὶ ἄροτρον καὶ ἄλλα τῶν ἀναγκαιοτάτων ἐκώλυσαν ἐνέχυρα λαμβάνεσθαι πρὸς δάνειον, τοὺς δὲ τούτοις χρησομένους συνεχώρησαν ἀγωγίμους εἶναι.

01.79.1 Λένε ότι οι νόμοι που αφορούν τα συμβόλαια ανάγονται στο βασιλιά Βοκχόρη. Ορίζουν ότι αυτοί που δανείστηκαν χρήματα χωρίς να υπογράψουν αποδείξεις, και στη συνέχεια αρνούνται ότι τα οφείλουν, μπορούν να ορκιστούν επίσημα και απαλλάσσονται από την κατηγορία. Ο λόγος είναι ότι οι άνθρωποι φοβούνται πολύ να σταθούν μπροστά στους θεούς και ορκιστούν ψευδώς. 2 Και είναι αποδεδειγμένο ότι όποιος επανειλημμένα δίνει τέτοιους όρκους, στο τέλος θα χάσει την εμπιστοσύνη των άλλων, και όλοι αποφεύγουν να δίνουν τέτοιους όρκους για να μην χάσουν την αξιοπιστία τους. Επίσης, ο νομοθέτης πίστευε ότι αν βασιστεί αποκλειστικά στην καλή θέληση των ανθρώπων, θα τους έφερνε όλους στο δρόμο της αρετής για να μην κατηγορηθούν ότι είναι άδικοι. Θεωρούσε επίσης άδικο, αυτοί που είχαν δανειστεί χωρίς όρκο, να μην γίνεται δεκτός ο όρκος τους σχετικά με το ίδιο ζήτημα, εκ των υστέρων. Και όποιος δάνειζε χρήματα με αποδείξεις, δεν είχε το δικαίωμα να εισπράξει, με τους τόκους, παραπάνω από το διπλάσιο του κεφαλαίου. 3 Όσο για τους οφειλέτες, ο νομοθέτης όρισε ότι η αποπληρωμή των δανείων έπρεπε να προέρχεται από την περιουσία των δανειζομένων και σε καμιά περίπτωση δεν επιτρεπόταν να συλληφθεί ο οφειλέτης, γιατί πίστευε ότι η μεν περιουσία ανήκε αποκλειστικά στους πολίτες που είτε την είχαν νόμιμα αποκτήσει ή τους την είχε δωρίσει κάποιος, τα δε φυσικά πρόσωπα ανήκουν στο κράτος και μόνο αυτό μπορούσε να απαιτήσει από τους πολίτες να του αποδώσουν ότι του όφειλαν, στην ειρήνη και στον πόλεμο. Γιατί δεν θεωρούσε σωστό, ένας πολίτης που καλείτο να πάει να πολεμήσει για την πατρίδα του, να είναι στη φυλακή για κάποιο δάνειο από τον δανειστή του. Γιατί, σε τέτοιες περιπτώσεις, η πλεονεξία των ιδιωτών είναι επικίνδυνη για όλους 4 Φαίνεται λοιπόν ότι ο Σόλων έφερε αυτό το νόμο στην Αθήνα και τον ονόμασε “απεμπλοκή” [162], όπου απάλλαξε όλους τους πολίτες από τα χρέη προς ιδιώτες. 5 Ορισμένοι όμως, με το δίκιο τους, κατηγορούν τους Έλληνες νομοθέτες ότι απαγόρευσαν την κατάσχεση όπλων, αρότρων και άλλων απαραιτήτων εργαλείων, σαν ενέχυρα δανείων, αλλά επέτρεψαν την υποδούλωση αυτών που τα χρησιμοποιούσαν.

01.80.1 Ὑπῆρχε δὲ καὶ περὶ τῶν κλεπτῶν νόμος παρ´ Αἰγυπτίοις ἰδιώτατος. ἐκέλευε γὰρ τοὺς μὲν βουλομένους ἔχειν ταύτην τὴν ἐργασίαν ἀπογράφεσθαι πρὸς τὸν ἀρχίφωρα, καὶ τὸ κλαπὲν ὁμολόγως ἀναφέρειν παραχρῆμα πρὸς ἐκεῖνον, τοὺς δὲ ἀπολέσαντας παραπλησίως ἀπογράφειν αὐτῷ καθ´ ἕκαστον τῶν ἀπολωλότων, προστιθέντας τόν τε τόπον καὶ τὴν ἡμέραν καὶ τὴν ὥραν καθ´ ἣν ἀπώλεσεν. 2 τούτῳ δὲ τῷ τρόπῳ πάντων ἑτοίμως εὑρισκομένων, ἔδει τὸν ἀπολέσαντα τὸ τέταρτον μέρος τῆς ἀξίας δόντα κτήσασθαι τὰ ἑαυτοῦ μόνα. ἀδυνάτου γὰρ ὄντος τοῦ πάντας ἀποστῆσαι τῆς κλοπῆς εὗρε πόρον ὁ νομοθέτης δι´ οὗ πᾶν τὸ ἀπολόμενον σωθήσεται μικρῶν διδομένων λύτρων. 3 Γαμοῦσι δὲ παρ´ Αἰγυπτίοις οἱ μὲν ἱερεῖς μίαν, τῶν δ´ ἄλλων ὅσας ἂν ἕκαστος προαιρῆται· καὶ τὰ γεννώμενα πάντα τρέφουσιν ἐξ ἀνάγκης ἕνεκα τῆς πολυανθρωπίας, ὡς ταύτης μέγιστα συμβαλλομένης πρὸς εὐδαιμονίαν χώρας τε καὶ πόλεων, νόθον δ´ οὐδένα τῶν γεννηθέντων νομίζουσιν, οὐδ´ ἂν ἐξ ἀργυρωνήτου μητρὸς γεννηθῇ· 4 καθόλου γὰρ ὑπειλήφασι τὸν πατέρα μόνον αἴτιον εἶναι τῆς γενέσεως, τὴν δὲ μητέρα τροφὴν καὶ χώραν {μόνον} παρέχεσθαι τῷ βρέφει, καὶ τῶν δένδρων ἄῤῥενα μὲν καλοῦσι τὰ καρποφόρα, θήλεα δὲ τὰ μὴ φέροντα τοὺς καρπούς, ἐναντίως τοῖς Ἕλλησι. 5 τρέφουσι δὲ τὰ παιδία μετά τινος εὐχερείας ἀδαπάνου καὶ παντελῶς ἀπίστου· ἑψήματα γὰρ αὐτοῖς χορηγοῦσιν ἔκ τινος εὐτελείας ἑτοίμης γινόμενα, καὶ τῶν ἐκ τῆς βύβλου πυθμένων τοὺς δυναμένους εἰς τὸ πῦρ ἐγκρύβεσθαι, καὶ τῶν ῥιζῶν καὶ τῶν καυλῶν τῶν ἑλείων τὰ μὲν ὠμά, τὰ δ´ ἕψοντες, τὰ δ´ ὀπτῶντες, 6 διδόασιν. ἀνυποδήτων δὲ καὶ γυμνῶν τῶν πλείστων τρεφομένων διὰ τὴν εὐκρασίαν τῶν τόπων, τὴν πᾶσαν δαπάνην οἱ γονεῖς, ἄχρι ἂν εἰς ἡλικίαν ἔλθῃ τὸ τέκνον, οὐ πλείω ποιοῦσι δραχμῶν εἴκοσι. δι´ ἃς αἰτίας μάλιστα τὴν Αἴγυπτον συμβαίνει πολυανθρωπίᾳ διαφέρειν, καὶ διὰ τοῦτο πλείστας ἔχειν μεγάλων ἔργων κατασκευάς.

01.80.1 Ο Αιγυπτιακός νόμος που αφορά στους κλέφτες είναι επίσης περίεργος. Γιατί διέταζε όλους όσους ήθελαν να ακολουθήσουν αυτό το επάγγελμα να καταγράψουν το όνομά τους στον κατάλογο του αρχηγού των κλεφτών και να συμφωνήσουν να του παραδίδουν αμέσως τα κλεψιμαίικα και όποιος είχε χάσει κάτι να το καταγράψει στον κατάλογο των απολεσθέντων, αναφέροντας τον τόπο, την ημέρα και την ώρα της απώλειας. 2 Και με αυτόν τον τρόπο όλα τα χαμένα αντικείμενα έβρισκαν τον κάτοχό τους ο οποίος για να τα πάρει έπρεπε να καταβάλει το ένα τέταρτο της αξίας τους. Και επειδή ήταν αδύνατον να εμποδίσει όλη την οικουμένη να κλέβει, ο νομοθέτης εφηύρε αυτό το κόλπο με το οποίο όποιος έχανε κάτι μπορούσε να το ανακτήσει με μικρό τίμημα. 3 Σύμφωνα με τους Αιγυπτιακούς νόμους περί γάμου, οι ιερείς δικαιούνταν μόνο μια σύζυγο ενώ όλοι οι άλλοι μπορούσαν να παντρευτούν όσες ήθελαν [163]. Επίσης, οι Αιγύπτιοι πρέπει να μεγαλώνουν όλα τα παιδιά τους, για να αυξηθεί ο πληθυσμός [164], και εφόσον ο μεγάλος πληθυσμός είναι ο κυριότερος παράγοντας ευημερίας των πόλεων και της χώρας. Και κανένα παιδί δεν θεωρείτο νόθο, ακόμα και αν είχε γεννηθεί από μητέρα που ήταν δούλα. 4 Και θεωρούσαν ότι μοναδικός παράγοντας στη γέννηση των παιδιών είναι ο πατέρας και η μητέρα απλά παρέχει στο έμβρυο φιλοξενία και τροφή. Και ονομάζουν “αρσενικά” τα καρποφόρα δέντρα, ενώ τα μη καρποφόρα τα λένε “θηλυκά”, ακριβώς αντίθετα με ότι κάνουν οι Έλληνες. 5 Τρέφουν δε τα παιδιά τους με εύκολο και ανέξοδο τρόπο: τους δίνουν αφεψήματα από φθηνά και πολύ συνηθισμένα προϊόντα και καλάμια από τα έλη της Βαβυλώνας που ψήνονται εύκολα στα κάρβουνα και ρίζες από διάφορα φυτά που τρώγονται ωμά ή βρασμένα. 6 Και αφού τα περισσότερα παιδιά μεγαλώνουν χωρίς παπούτσια και ρούχα, λόγω του εύκρατου κλίματος της χώρας, ο κάθε γονιός, για να μεγαλώσει το παιδί του μέχρι να ενηλικιωθεί, δεν ξοδεύει παραπάνω από είκοσι δραχμές. Αυτός είναι ο κύριος λόγος που η Αίγυπτος έχει τόσο μεγάλο πληθυσμό και γιαυτό έχει τόσο πολλά μνημεία.

01.81.1 Παιδεύουσι δὲ τοὺς υἱοὺς οἱ μὲν ἱερεῖς γράμματα διττά, τά τε ἱερὰ καλούμενα καὶ τὰ κοινοτέραν ἔχοντα τὴν μάθησιν. γεωμετρίαν δὲ καὶ τὴν ἀριθμητικὴν ἐπὶ πλέον ἐκπονοῦσιν. 2 ὁ μὲν γὰρ ποταμὸς κατ´ ἐνιαυτὸν ποικίλως μετασχηματίζων τὴν χώραν πολλὰς καὶ παντοίας ἀμφισβητήσεις ποιεῖ περὶ τῶν ὅρων τοῖς γειτνιῶσι, ταύτας δ´ οὐ ῥᾴδιον ἀκριβῶς ἐξελέγξαι μὴ γεωμέτρου τὴν ἀλήθειαν ἐκ τῆς ἐμπειρίας μεθοδεύσαντος. 3 ἡ δ´ ἀριθμητικὴ πρός τε τὰς κατὰ τὸν βίον οἰκονομίας αὐτοῖς χρησιμεύει καὶ πρὸς τὰ γεωμετρίας θεωρήματα, πρὸς δὲ τούτοις οὐκ ὀλίγα συμβάλλεται καὶ τοῖς τὰ περὶ τὴν ἀστρολογίαν ἐκπονοῦσιν. 4 ἐπιμελοῦς γὰρ, εἰ καὶ παρά τισιν ἄλλοις, καὶ παρ´ Αἰγυπτίοις παρατηρήσεως τυγχάνουσιν αἱ τῶν ἄστρων τάξεις τε καὶ κινήσεις· καὶ τὰς μὲν περὶ ἑκάστων ἀναγραφὰς ἐξ ἐτῶν ἀπίστων τῷ πλήθει φυλάττουσιν, ἐκ παλαιῶν χρόνων ἐζηλωμένης παρ´ αὐτοῖς τῆς περὶ ταῦτα σπουδῆς, τὰς δὲ τῶν πλανήτων ἀστέρων κινήσεις καὶ περιόδους καὶ στηριγμούς, ἔτι δὲ τὰς ἑκάστου δυνάμεις πρὸς τὰς τῶν ζῴων γενέσεις, τίνων εἰσὶν ἀγαθῶν ἢ κακῶν ἀπεργαστικαί, 5 φιλοτιμότατα παρατετηρήκασι. καὶ πολλάκις μὲν τοῖς ἀνθρώποις τῶν αὐτοῖς μελλόντων ἀπαντήσεσθαι κατὰ τὸν βίον προλέγοντες ἐπιτυγκάνουσιν, οὐκ ὀλιγάκις δὲ καρπῶν φθορὰς ἢ τοὐναντίον πολυκαρπίας, ἔτι δὲ νόσους κοινὰς ἀνθρώποις ἢ βοσκήμασιν ἐσομένας προσημαίνουσι, σεισμούς τε καὶ κατακλυσμοὺς καὶ κομητῶν ἀστέρων ἐπιτολὰς καὶ πάντα τὰ τοῖς πολλοῖς ἀδύνατον ἔχειν δοκοῦντα τὴν ἐπίγνωσιν, ἐκ πολλοῦ χρόνου παρατηρήσεως γεγενημένης, προγινώσκουσι. 6 φασὶ δὲ καὶ τοὺς ἐν Βαβυλῶνι Χαλδαίους, ἀποίκους Αἰγυπτίων ὄντας, τὴν δόξαν ἔχειν τὴν περὶ τῆς ἀστρολογίας παρὰ τῶν ἱερέων μαθόντας τῶν Αἰγυπτίων. 7 τὸ δ´ ἄλλο πλῆθος τῶν Αἰγυπτίων ἐκ παίδων μανθάνει παρὰ τῶν πατέρων ἢ συγγενῶν τὰς περὶ ἕκαστον βίον ἐπιτηδεύσεις, καθάπερ προειρήκαμεν. γράμματα δ´ ἐπ´ ὀλίγον διδάσκουσιν οὐχ ἅπαντες, ἀλλ´ οἱ τὰς τέχνας μεταχειριζόμενοι μάλιστα. παλαίστραν δὲ καὶ μουσικὴν οὐ νόμιμόν ἐστι παρ´ αὐτοῖς μανθάνειν· ὑπολαμβάνουσι γὰρ ἐκ μὲν τῶν καθ´ ἡμέραν ἐν τῇ παλαίστρᾳ γυμνασίων τοὺς νέους οὐχ ὑγίειαν ἕξειν, ἀλλὰ ῥώμην ὀλιγοχρόνιον καὶ παντελῶς ἐπικίνδυνον, τὴν δὲ μουσικὴν νομίζουσιν οὐ μόνον ἄχρηστον ὑπάρχειν, ἀλλὰ καὶ βλαβεράν, ὡς {ἂν} ἐκθηλύνουσαν τὰς τῶν ἀκουόντων ψυχάς.

01.81.1 Στο θέμα της εκπαίδευσης των παιδιών τους, οι ιερείς τους μαθαίνουν δυο γραφές, αυτήν που ονομάζεται “ιερή” και αυτή που χρησιμοποιείται από το ευρύ κοινό [165]. Ιδιαίτερη προσοχή έδιναν στην γεωμετρία και την αριθμητική.2 Όσο για τον ποταμό, με το να αλλάζει κάθε χρόνο τη χώρα με πολλούς τρόπους τροφοδοτεί πολλές και ποικίλες διαφορές ανάμεσα σε γείτονες για τα όρια της ιδιοκτησίας τους. Οι διαφορές αυτές μπορούν να μπορούν να διευθετηθούν μόνο την εφαρμογή της εμπειρίας κάποιου γεωμέτρη.3 Η αριθμητική χρησιμεύει στην οικονομική ζωή αλλά και για να αποδεικνύει τα θεωρήματα της γεωμετρίας. Είναι όμως και πολύ σημαντική για τους μελετητές της αστρονομίας. 4 γιατί οι Αιγύπτιοι, περισσότερο από όλους, ενδιαφέρονταν πάντα για τη θέση, τη διάταξη αλλά και τις κινήσεις των αστέρων. Μέχρι και σήμερα διατηρούν αρχεία σχετικά με τους αστέρες, για απίστευτο αριθμό ετών, αφού τηρούσαν από την αρχαιότητα με προσοχή αρχεία παρατηρήσεων που δείχνουν τις κινήσεις, τις τροχιές, αλλά και τις αναδρομές των πλανητών καθώς και τις επιδράσεις καθενός από αυτούς πάνω στις ανθρώπινες γενιές – δηλαδή τα καλά και τα κακά που τους συμβαίνουν και των οποίων είναι οι αίτιοι. 5 Και συχνά προβλέπουν με ακρίβεια τί θα συμβεί στους ανθρώπους στη διάρκεια της ζωής τους, προβλέπουν καταστροφή των καρπών ή πλουσιοπάροχες σοδειές ή αρρώστιες που θα προσβάλλουν τους ανθρώπους και ζώα. Και σαν αποτέλεσμα των παρατηρήσεών τους γνωρίζουν από πριν τους σεισμούς και τις πλημμύρες, τους κομήτες και όλα όσα είναι αδύνατο να γνωρίζει ο κοινός άνθρωπος. 6 Λένε λοιπόν ότι οι Χαλδαίοι στη Βαβυλώνα, που ήταν άποικοι από των Αίγυπτο, είχαν τη φήμη μεγάλων αστρολόγων γιατί είχαν μάθει την επιστήμη τους στην Αίγυπτο 7 Οι περισσότεροι Αιγύπτιοι μαθαίνουν από παιδιά, από τους πατεράδες και τους συγγενείς τους, τα επιτηδεύματα που θα ακολουθήσουν για όλη τους τη ζωή, όπως περιγράψαμε πιο πάνω. Όσον αφορά δε τη γραφή και την ανάγνωση, οι Αιγύπτιοι, σε γενικές γραμμές, δίνουν στα παιδιά τους μια επιφανειακή εκπαίδευση, και όχι όλοι, αλλά κυρίως όσοι ασχολούνται με τις τέχνες. Δεν συνηθίζουν πάντως να εκπαιδεύονται καθόλου στην πάλη και στη μουσική [166], γιατί πιστεύουν ότι με την καθημερινή ενασχόληση στα αθλήματα, οι νέοι δεν αποκτούν μόνιμη ευρωστία, αλλά μόνο παροδική η οποία είναι και επικίνδυνη, ενώ για τη μουσική πιστεύουν ότι είναι άχρηστη και πολλές φορές επικίνδυνη γιατί εκπορνεύει τους ακροατές της.

01.82.1 Τὰς δὲ νόσους προκαταλαμβανόμενοι θεραπεύουσι τὰ σώματα κλυσμοῖς καὶ νηστείαις καὶ ἐμέτοις, ἐνίοτε μὲν καθ´ ἑκάστην ἡμέραν, ἐνίοτε δὲ τρεῖς ἢ τέτταρας ἡμέρας διαλείποντες. 2 φασὶ γὰρ πάσης τροφῆς ἀναδοθείσης τὸ πλέον εἶναι περιττόν, ἀφ´ οὗ γεννᾶσθαι τὰς νόσους· ὥστε τὴν προειρημένην θεραπείαν ἀναιροῦσαν τὰς ἀρχὰς τῆς νόσου μάλιστ´ ἂν παρασκευάσαι τὴν ὑγίειαν. 3 κατὰ δὲ τὰς στρατείας καὶ τὰς ἐπὶ τῆς χώρας ἐκδημίας θεραπεύονται πάντες οὐδένα μισθὸν ἰδίᾳ διδόντες· οἱ γὰρ ἰατροὶ τὰς μὲν τροφὰς ἐκ τοῦ κοινοῦ λαμβάνουσι, τὰς δὲ θεραπείας προσάγουσι κατὰ νόμον ἔγγραφον, ὑπὸ πολλῶν καὶ δεδοξασμένων ἰατρῶν ἀρχαίων συγγεγραμμένον. κἂν τοῖς ἐκ τῆς ἱερᾶς βίβλου νόμοις ἀναγινωσκομένοις ἀκολουθήσαντες ἀδυνατήσωσι σῶσαι τὸν κάμνοντα, ἀθῷοι παντὸς ἐγκλήματος ἀπολύονται, ἐὰν δέ τι παρὰ τὰ γεγραμμένα ποιήσωσι, θανάτου κρίσιν ὑπομένουσιν, ἡγουμένου τοῦ νομοθέτου τῆς ἐκ πολλῶν χρόνων παρατετηρημένης θεραπείας καὶ συντεταγμένης ὑπὸ τῶν ἀρίστων τεχνιτῶν ὀλίγους ἂν γενέσθαι συνετωτέρους.

01.08.1 Προστατεύουν την σωματική τους υγεία με κλύσματα, νηστείες και εμετούς, είτε μια φορά την ημέρα, είτε κάθε δυο ή τρεις μέρες.2 Γιατί πιστεύουν ότι το μεγαλύτερο μέρος της τροφής που παίρνει το σώμα είναι περιττό και από αυτή την απληστία προέρχονται τα νοσήματα, και επομένως η παραπάνω θεραπεία προστατεύει τον άνθρωπο από τις αρρώστιες και τον διατηρεί υγιή. 3 Όταν πρόκειται να λάβουν μέρος σε μια στρατιωτική εκστρατεία ή να ταξιδεύσουν, παίρνουν όλοι ιατρική φροντίδα χωρίς να πληρώσουν τίποτα, γιατί οι γιατροί πληρώνονται από το δημόσιο ταμείο και θεραπεύουν τον κόσμο, σύμφωνα με τον γραφτό νόμο, ο οποίος γράφτηκε στα αρχαία χρόνια από πολύ σπουδαίους γιατρούς. Ακόμα και όταν δεν μπορούν να θεραπεύσουν τους ασθενείς, απαλλάσσονται από κατηγορίες, αρκεί να έχουν τηρήσει το νόμο. Αν όμως κάνουν κάτι ενάντια στο νόμο, πρέπει να δικαστούν και να τους επιβληθεί η ποινή του θανάτου, γιατί ο νομοθέτης πιστεύει ότι ελάχιστοι γιατροί θα βρουν καλύτερες θεραπείες από αυτές που εφάρμοσαν για πολλά χρόνια οι πιο άριστοι επιστήμονες.

01.83.1 Περὶ δὲ τῶν ἀφιερωμένων ζῴων κατ´ Αἴγυπτον εἰκότως φαίνεται πολλοῖς παράδοξον τὸ γινόμενον καὶ ζητήσεως ἄξιον. σέβονται γὰρ ἔνια τῶν ζῴων Αἰγύπτιοι καθ´ ὑπερβολὴν οὐ ζῶντα μόνον, ἀλλὰ καὶ τελευτήσαντα, οἷον αἰλούρους καὶ τοὺς ἰχνεύμονας καὶ κύνας, ἔτι δ´ ἱέρακας καὶ τὰς καλουμένας παρ´ αὐτοῖς ἴβεις, πρὸς δὲ τούτοις τούς τε λύκους καὶ τοὺς κροκοδείλους καὶ ἕτερα τοιαῦτα πλείω, περὶ ὧν τὰς αἰτίας ἀποδιδόναι πειρασόμεθα, βραχέα πρότερον ὑπὲρ αὐτῶν διελθόντες. 2 πρῶτον μὲν γὰρ ἑκάστῳ γένει τῶν σεβασμοῦ τυγχανόντων ζῴων ἀφιέρωται χώρα φέρουσα πρόσοδον ἀρκοῦσαν εἰς ἐπιμέλειαν καὶ τροφὴν αὐτῶν· ποιοῦνται δὲ καὶ θεοῖς τισιν εὐχὰς ὑπὲρ τῶν παίδων οἱ κατ´ Αἴγυπτον τῶν ἐκ τῆς νόσου σωθέντων· ξυρήσαντες γὰρ τὰς τρίχας καὶ πρὸς ἀργύριον ἢ χρυσίον στήσαντες διδόασι τὸ νόμισμα τοῖς ἐπιμελομένοις τῶν προειρημένων ζῴων. 3 οἱ δὲ τοῖς μὲν ἱέραξι κρέα κατατέμνοντες καὶ προσκαλούμενοι μεγάλῃ τῇ φωνῇ πετομένοις ἀναῤῥίπτουσι, μέχρι ἂν δέξωνται, τοῖς δ´ αἰλούροις καὶ τοῖς ἰχνεύμοσι καταθρύπτοντες τοὺς ἄρτους εἰς γάλα καὶ ποππύζοντες παρατιθέασιν ἢ τῶν ἰχθύων τῶν ἐκ τοῦ Νείλου κατατέμνοντες ὠμῶς σιτίζουσιν· ὡσαύτως δὲ καὶ τῶν ἄλλων ζῴων ἑκάστῳ γένει τὴν ἁρμόζουσαν τροφὴν χορηγοῦσι. 4 τὰς δὲ γινομένας περὶ ταῦτα λειτουργίας οὐχ οἷον ἐκκλίνουσιν ἢ τοῖς ὄχλοις γενέσθαι καταφανεῖς ἐπαισχύνονται, τοὐναντίον δ´ ὡς περὶ τὰς μεγίστας τῶν θεῶν γινόμενοι τιμὰς σεμνύνονται καὶ μετὰ σημείων ἰδίων περιέρχονται τὰς πόλεις καὶ τὴν χώραν. πόῤῥωθεν δ´ ὄντες φανεροὶ τίνων ζῴων ἔχουσι τὴν ἐπιμέλειαν, ὑπὸ τῶν ἀπαντώντων προσκυνοῦνται καὶ τιμῶνται. 5 ὅταν δ´ ἀποθάνῃ τι τῶν εἰρημένων, σινδόνι κατακαλύψαντες καὶ μετ´ οἰμωγῆς τὰ στήθη καταπληξάμενοι φέρουσιν εἰς τὰς ταριχείας· ἔπειτα θεραπευθέντων αὐτῶν κεδρίᾳ καὶ τοῖς δυναμένοις εὐωδίαν παρέχεσθαι καὶ πολυχρόνιον τοῦ σώματος τήρησιν θάπτουσιν ἐν ἱεραῖς θήκαις. 6 ὃς δ´ ἂν τούτων τι τῶν ζῴων ἑκὼν διαφθείρῃ, θανάτῳ περιπίπτει, πλὴν ἐὰν αἴλουρον ἢ τὴν ἶβιν ἀποκτείνῃ· ταῦτα δὲ ἐάν τε ἑκὼν ἐάν τε ἄκων ἀποκτείνῃ, πάντως θανάτῳ περιπίπτει, τῶν ὄχλων συντρεχόντων καὶ τὸν πράξαντα δεινότατα διατιθέντων, καὶ τοῦτ´ ἐνίοτε πραττόντων ἄνευ κρίσεως. 7 διὰ δὲ τὸν ἐπὶ τούτοις φόβον οἱ θεασάμενοι τεθνηκός τι τούτων τῶν ζῴων ἀποστάντες μακρὰν βοῶσιν ὀδυρόμενοί τε καὶ μαρτυρόμενοι κατειλῆφθαι {αὐτὸ} τετελευτηκός. 8 οὕτω δ´ ἐν ταῖς τῶν ὄχλων ψυχαῖς ἐντέτηκεν ἡ πρὸς τὰ ζῷα ταῦτα δεισιδαιμονία καὶ τοῖς πάθεσιν ἀμεταθέτως ἕκαστος διάκειται πρὸς τὴν τούτων τιμήν, ὥστε καὶ καθ´ ὃν χρόνον Πτολεμαῖος μὲν ὁ βασιλεὺς ὑπὸ Ῥωμαίων οὔπω προσηγόρευτο φίλος, οἱ δ´ ὄχλοι πᾶσαν εἰσεφέροντο σπουδὴν ἐκθεραπεύοντες τοὺς παρεπιδημοῦντας τῶν ἀπὸ τῆς Ἰταλίας καὶ σπεύδοντες μηδεμίαν ἀφορμὴν ἐγκλήματος ἢ πολέμου δοῦναι διὰ τὸν φόβον, ἀποκτείναντος Ῥωμαίου τινὸς αἴλουρον, καὶ τοῦ πλήθους συνδραμόντος ἐπὶ τὴν οἰκίαν τοῦ πράξαντος, οὔθ´ οἱ πεμφθέντες ὑπὸ τοῦ βασιλέως ἄρχοντες ἐπὶ τὴν παραίτησιν οὔθ´ ὁ κοινὸς ἀπὸ τῆς Ῥώμης φόβος ἴσχυσεν ἐξελέσθαι τῆς τιμωρίας τὸν ἄνθρωπον, καίπερ ἀκουσίως τοῦτο πεπραχότα· 9 καὶ τοῦτ´ οὐκ ἐξ ἀκοῆς ἡμεῖς ἱστοροῦμεν, ἀλλ´ αὐτοὶ κατὰ τὴν γεγενημένην ἡμῖν ἐπιδημίαν κατ´Αἴγυπτον ἑορακότες.

01.83.1 Όσο για τα ιερά ζώα στην Αίγυπτο, σίγουρα πολλοί θα θεωρήσουν παράδοξα αυτά που συμβαίνουν και γιαυτό αξίζει να τα αναφέρουμε. Οι Αιγύπτιοι λοιπόν σέβονται υπερβολικά ορισμένα ζώα, και όχι μόνο όσο αυτά ζουν, αλλά και όταν πεθάνουν [167]. Τέτοια ζώα είναι τα αιλουροειδή, οι ιχνεύμονες, τα σκυλιά αλλά και τα γεράκια, και τα πουλιά που ονομάζουν “ίβιδες”, αλλά και τους λύκους και τους κροκόδειλους και πολλά άλλα είδη ζώων. Και αφού πρώτα αναφέραμε κάποια από τα ζώα, θα πούμε παρακάτω γιατί τα θεωρούν ιερά και τα σέβονται. 2 Πρώτα να πούμε ότι για κάθε είδος ζώου που θεωρούν ιερό έχουν αφιερώσει μια περιοχή η οποία να αποδίδει αρκετά χρήματα για την φροντίδα και την τροφή τους. Οι Αιγύπτιοι επίσης προσεύχονται σε κάποιους θεούς για να είναι τα παιδιά τους υγιή και να μην τα αφήνουν να αρρωστήσουν, και ξυρίζουν τα μαλλιά τους και τα ζυγίζουν και προσφέρουν τα βάρος τους σε ασήμι ή χρυσό σε όσους προσέχουν τα ζώα αυτά. 3 Οι τελευταίοι αυτοί τα ταΐζουν τα γεράκια πετώντας τους στον αέρα κομμάτια κρέας και φωνάζοντάς τα δυνατά μέχρι να τα πιάσουν. Ενώ για τα αιλουροειδή και τους ιχνεύμονες κόβουν κομμάτια ψωμί και γάλα, και σφυρίζουν για να έρθουν τα ζώα και τα αφήνουν μπροστά τους για να τα φάνε. Ή και πιάνουν ψάρια από το Νείλο και τους τα δίνουν να τα φάνε ωμά. Με παρόμοιο τρόπο ταΐζουν όλα τα ζώα με τις κατάλληλες τροφές. 4 Και όσον αφορά στη φροντίδα αυτών των ζώων, οι Αιγύπτιοι κάθε άλλο παρά προσπαθούν να τις αποφύγουν, αφού, αντίθετα, αποδίδουν μεγάλη σημασία σε αυτές γιατί πιστεύουν ότι με αυτές τιμούν τους θεούς. Φορώντας λοιπόν ειδικές στολές γυρίζουν από πόλη σε πόλη αλλά και στην επαρχία. Και επειδή από μακριά φαίνεται πια ζώα φροντίζουν, όσοι τους συναντούν τους χαιρετούν και τους τιμούν. 5 Όταν ένα από τα ζώα αυτά ψοφήσει, το τυλίγουν σε σεντόνι και, με κλάματα και οδυρμούς, το πάνε για ταρίχευση. Και όταν το αλείψουν με λάδι κέδρου και όλα τα υλικά που αρωματίζουν και διατηρούν το σώμα για πολύ καιρό [168], το θάβουν σε ιερούς τόπους. 6 Και όποιος σκοτώσει ηθελημένα κάποιο από τα ζώα αυτά, θανατώνεται, εκτός αν πρόκειται για γάτα ή ίβιδα. Αν όμως σκοτώσει κάποιο από αυτά, ηθελημένα ή άθελα, θανατώνεται οπωσδήποτε από τον όχλο ο οποίος μαζεύεται αμέσως απειλητικές διαθέσεις εναντίον του, και καμιά φορά δεν περιμένουν καν τη δίκη. 7 Και επειδή φοβούνται αυτές τις τιμωρίες, όποιοι αντικρίσουν ένα τέτοιο ζώο νεκρό, απομακρύνονται αμέσως και οδυρόμενοι διακηρύσσουν ότι βρήκαν το ζώο αυτό νεκρό. 8 Τόσο πολύ στις ψυχές του κόσμου είναι ριζωμένες αυτές οι δεισιδαιμονίες που αφορούν στα ζώα αυτά, και τόσο αναλλοίωτες παραμένουν στη συνείδηση των απλών ανθρώπων, που κάποτε, στην εποχή του βασιλιά Πτολεμαίου, ο βασιλιάς τους δεν είχε ακόμα αναγνωριστεί από τους Ρωμαίους σαν φίλος, και ενώ όλοι προσπαθούσαν να γοητεύσουν τους απεσταλμένους από την Ιταλία, και απέφευγαν κάθε προκλητική ενέργεια εναντίον τους, παρόλα αυτά, όταν ένας Ρωμαίος σκότωσε μια γάτα, ένα μεγάλο πλήθος επιτέθηκε στο σπίτι του, και ούτε η φρουρά που έστειλε ο βασιλιάς για να απομακρύνει το Ρωμαίο, ούτε ο φόβος της Ρώμης, που όλοι αισθάνονταν, ήταν αρκετά να σώσουν τον άνθρωπο από την τιμωρία, αν και η πράξη του δεν ήταν ηθελημένη. 9 Αναφέρουμε το περιστατικό αυτό, όχι γιατί το ακούσαμε, αλλά γιατί το είδαμε με τα ίδια μας τα μάτια στη διάρκεια της επίσκεψης μας στην Αίγυπτο.

01.84.1 ἀπίστων δὲ φαινομένων πολλοῖς τῶν εἰρημένων καὶ μύθοις παραπλησίων πολλῷ παραδοξότερα φανήσεται τὰ μετὰ ταῦτα ῥηθησόμενα. λιμῷ γάρ ποτε πιεζομένων τῶν κατ´ Αἴγυπτόν φασι πολλοὺς ἀλλήλων μὲν ἅψασθαι διὰ τὴν ἔνδειαν, τῶν δ´ ἀφιερωμένων ζῴων τὸ παράπαν μηδ´ αἰτίαν σχεῖν μηδένα προσενηνέχθαι. 2 ἀλλὰ μήν γε καὶ καθ´ ἣν ἂν οἰκίαν εὑρεθῇ κύων τετελευτηκώς, ξυρῶνται πάντες οἱ κατ´ οἶκον ὄντες ὅλον τὸ σῶμα καὶ ποιοῦνται πένθος, καὶ τὸ τούτου θαυμασιώτερον, ἐὰν οἶνος ἢ σῖτος ἤ τι τῶν πρὸς τὸν βίον ἀναγκαίων τυγχάνῃ κείμενον ἐν τοῖς οἰκήμασιν οὗ τὸ ζῆν ἐξέλιπέ τι τῶν θηρίων, οὐκ ἂν ἔτι χρήσασθαι πρὸς οὐδὲν αὐτοῖς ὑπομείνειαν. 3 κἂν ἐν ἄλλῃ χώρᾳ που στρατευόμενοι τύχωσι, λυτρούμενοι τοὺς αἰλούρους καὶ τοὺς ἱέρακας κατάγουσιν εἰς Αἴγυπτον· καὶ τοῦτο πράττουσιν ἐνίοτε τῶν ἐφοδίων αὐτοὺς ὑπολιπόντων. 4 τὰ δὲ γινόμενα περὶ τὸν Ἆπιν τὸν ἐν Μέμφει {ποικίλον} καὶ τὸν Μνεῦιν τὸν ἐν Ἡλιουπόλει καὶ τὰ περὶ τὸν τράγον τὸν ἐν Μένδητι, πρὸς δὲ τούτοις τὸν κροκόδειλον τὸν κατὰ τὴν Μοίριδος λίμνην καὶ τὸν λέοντα τὸν τρεφόμενον ἐν τῇ καλουμένῃ Λεόντων πόλει, καὶ πολλὰ τοιαῦθ´ ἕτερα, διηγήσασθαι μὲν εὐχερές, ἀπαγγείλαντα δὲ πιστευθῆναι παρὰ τοῖς μὴ τεθεαμένοις δύσκολον. 5 ταῦτα γὰρ ἐν ἱεροῖς μὲν περιβόλοις τρέφεται, θεραπεύουσι δ´ αὐτὰ πολλοὶ τῶν ἀξιολόγων ἀνδρῶν τροφὰς διδόντες τὰς πολυτελεστάτας· σεμίδαλιν γὰρ ἢ χόνδρον ἕψοντες ἐν γάλακτι καὶ πέμματα παντοδαπὰ μέλιτι φυρῶντες, καὶ κρέα χήνεια τὰ μὲν ἕψοντες, τὰ δ´ ὀπτῶντες ἀνεκλείπτως χορηγοῦσι, τοῖς δ´ ὠμοφάγοις πολλὰ τῶν ὀρνέων θηρεύοντες παραβάλλουσι, καὶ τὸ καθόλου μεγάλην εἰσφέρονται σπουδὴν εἰς τὴν πολυτέλειαν τῆς τροφῆς. 6 λουτροῖς τε χλιαροῖς χρώμενοι καὶ μύροις τοῖς κρατίστοις ἀλείφοντες καὶ παντοδαπὰς εὐωδίας θυμιῶντες οὐ διαλείπουσι, στρωμνάς τε τὰς πολυτελεστάτας καὶ κόσμον εὐπρεπῆ χορηγοῦσι, καὶ τῶν συνουσιῶν ὅπως τυγχάνῃ κατὰ φύσιν φροντίδα ποιοῦνται τὴν μεγίστην, πρὸς δὲ τούτοις ὁμοφύλους θηλείας ἑκάστῳ τῶν ζῴων τὰς εὐειδεστάτας συντρέφουσιν, ἃς παλλακίδας προσαγορεύουσι καὶ θεραπεύουσι ταῖς μεγίσταις δαπάναις καὶ λειτουργίαις. 7 ἐὰν δὲ τελευτήσῃ τι, πενθοῦσι μὲν ἴσα τοῖς ἀγαπητῶν τέκνων στερομένοις, θάπτουσι δὲ οὐ κατὰ τὴν ἑαυτῶν δύναμιν, ἀλλὰ πολὺ τὴν ἀξίαν τῆς ἑαυτῶν οὐσίας ὑπερβάλλοντες. 8 μετὰ γὰρ τὴν Ἀλεξάνδρου τελευτήν, Πτολεμαίου τοῦ Λάγου παρειληφότος ἄρτι τὴν Αἴγυπτον, ἔτυχεν ἐν Μέμφει τελευτήσας ὁ Ἆπις γήρᾳ· ὁ δὲ τὴν ἐπιμέλειαν ἔχων αὐτοῦ τήν τε ἡτοιμασμένην χορηγίαν, οὖσαν πάνυ πολλήν, εἰς ταφὴν ἅπασαν ἐδαπάνησε καὶ παρὰ τοῦ Πτολεμαίου πεντήκοντα ἀργυρίου τάλαντα προσεδανείσατο. καὶ καθ´ ἡμᾶς δέ τινες τῶν τὰ ζῷα ταῦτα τρεφόντων εἰς τὰς ταφὰς αὐτῶν οὐκ ἔλαττον τῶν ἑκατὸν ταλάντων δεδαπανήκασιν.

01.84.1 Αν για μερικούς αυτά που είπαμε φαίνονται απίστευτα και σαν μυθεύματα, αυτά που ακολουθούν θα φανούν ακόμα πιο παράδοξα. Λένε ότι κάποτε, όταν οι Αιγύπτιοι υπέφεραν από λιμό, πολλοί αναγκάστηκαν να τρώνε ο ένας τον άλλον, αλλά ποτέ δεν αναφέρθηκε ότι κάποιος έφαγε ένα ιερό ζώο. 2 Επίσης, όταν βρουν ψόφιο σκύλο σε ένα σπίτι, όλοι οι ένοικοι ξυρίζουν όλο τους το σώμα και πενθούν. Και το πιο περίεργο αν συμβεί να έχουν αποθηκεύσει στο σπίτι που ψόφησε το ζώο, κρασί ή σιτηρά ή άλλα τρόφιμα δεν πρέπει να τα χρησιμοποιήσουν για κανένα λόγο. 3 Και αν τύχει να έχουν εκστρατεύσει σε άλλη χώρα, πληρώνουν λύτρα και απελευθερώνουν τα αιχμαλωτισμένα γάτες και γεράκια και τα φέρνουν στην Αίγυπτο. Και αυτό το κάνουν ακόμα και όταν τα χρήματα και τα εφόδια για το ταξίδι είναι περιορισμένα. 4 Όσο για τις τελετές που συνδέονται με τον Άπι στην Μέμφιδα και τον Μνεύι στην Ηλιούπολη και με τον τράγο στην Μένδη καθώς και με τον κροκόδειλο στη λίμνη Μοίριδα, και τον λέοντα στην Πόλη Των Λεόντων, και πολλές άλλες παρόμοιες τελετές, θα μπορούσαμε εύκολα να διηγηθούμε, αλλά δύσκολα θα μας πίστευε ο αναγνώστης που δεν έχει ο ίδιος δικές του εμπειρίες. 5 Τα ζώα αυτά λοιπόν ζουν σε ιερούς περιβόλους και τα φροντίζουν πολλοί και διακεκριμένοι άνθρωποι με ακριβές τροφές. Τους δίνουν σε τακτά χρονικά διαστήματα τα καλύτερα σταρένια δημητριακά και γάλα, κάθε είδους καλά κρέατα με μέλι, κρέας πάπιας, ψητό ή βρασμένο, ενώ για τα σαρκοφάγα ζώα παρέχεται πιάνονται πουλιά και τους δίνονται άφθονα και γενικά προσέχουν να έχουν τα ζώα μια καλή ζωή. 6 Πλένουν συνεχώς τα ζώα με ζεστό νερό, τα αλείφουν με ακριβές αλοιφές και καίνε για χάρη τους τα πιο αρωματικά λιβάνια. Τους παρέχουν τα πιο ακριβά στρωσίδια και θαυμάσια κοσμήματα και φροντίζουν να απολαμβάνουν σεξουαλική συνουσία όπως απαιτεί η φύση τους. Για κάθε ζώο διατηρούν τα πιο καλά θηλυκά του ίδιου γένους και τα αποκαλούν παλλακίδες που τις φροντίζουν χωρίς να σκέπτονται τα έξοδα και τη δουλειά. 7 Όταν ένα από αυτά τα ζώα ψοφήσει, θρηνούν σαν να έχασαν ένα από τα καλύτερα παιδιά τους και το θάβουν κάνοντας έξοδα που ξεπερνούν τις δυνατότητές τους 8 Για παράδειγμα, μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου και λίγο πριν αναλάβει την Αίγυπτο ο Πτολεμαίο ο γιος του Λαγού, έτυχε να πεθάνει από γεράματα στην Μέμφιδα ο Ταύρος του Άπι και ο άνθρωπος που είχε τη φροντίδα του ξόδεψε για την ταφή του όχι μόνο όλο το μεγάλο ποσό που του είχε χορηγηθεί για τη φροντίδα του ζώου, αλλά και δανείστηκε από τον Πτολεμαίο πενήντα ασημένια τάλαντα [169]. Και στις μέρες μας, κάποιοι από αυτούς που φροντίζουν τα ζώα ξοδεύουν για την ταφή τους όχι λιγότερα από εκατό τάλαντα.

01.85.1 Προσθετέον δὲ τοῖς εἰρημένοις τὰ λειπόμενα τῶν γινομένων περὶ τὸν ἱερὸν ταῦρον τὸν ὀνομαζόμενον Ἆπιν. ὅταν γὰρ τελευτήσας ταφῇ μεγαλοπρεπῶς, ζητοῦσιν οἱ περὶ ταῦτ´ ὄντες ἱερεῖς μόσχον ἔχοντα κατὰ τὸ σῶμα παράσημα τὰ παραπλήσια τῷ προϋπάρξαντι· 2 ὅταν δ´ εὑρεθῇ, τὰ μὲν πλήθη τοῦ πένθους ἀπολύεται, τῶν δ´ ἱερέων οἷς ἐστιν ἐπιμελὲς ἄγουσι τὸν μόσχον τὸ μὲν πρῶτον εἰς Νείλου πόλιν, ἐν ᾗ τρέφουσιν αὐτὸν ἐφ´ ἡμέρας τετταράκοντα, ἔπειτ´ εἰς θαλαμηγὸν ναῦν οἴκημα κεχρυσωμένον ἔχουσαν ἐμβιβάσαντες ὡς θεὸν ἀνάγουσιν εἰς Μέμφιν εἰς τὸ τοῦ Ἡφαίστου τέμενος. 3 ἐν δὲ ταῖς προειρημέναις τετταράκονθ´ ἡμέραις μόνον ὁρῶσιν αὐτὸν αἱ γυναῖκες κατὰ πρόσωπον ἱστάμεναι καὶ δεικνύουσιν ἀνασυράμεναι τὰ ἑαυτῶν γεννητικὰ μόρια, τὸν δ´ ἄλλον χρόνον ἅπαντα κεκωλυμένον ἐστὶν εἰς ὄψιν αὐτὰς ἔρχεσθαι τούτῳ τῷ θεῷ. 4 τῆς δὲ τοῦ βοὸς τούτου τιμῆς αἰτίαν ἔνιοι φέρουσι λέγοντες ὅτι τελευτήσαντος Ὀσίριδος εἰς τοῦτον ἡ ψυχὴ μετέστη, καὶ διὰ ταῦτα διατελεῖ μέχρι τοῦ νῦν ἀεὶ κατὰ τὰς ἀναδείξεις αὐτοῦ μεθισταμένη πρὸς τοὺς μεταγενεστέρους· 5 ἔνιοι δὲ λέγουσι τελευτήσαντος Ὀσίριδος ὑπὸ Τυφῶνος τὰ μέλη συναγαγοῦσαν τὴν Ἶσιν εἰς βοῦν ξυλίνην ἐμβαλεῖν βύσσινα περιβεβλημένην, καὶ διὰ τοῦτο καὶ τὴν πόλιν ὀνομασθῆναι Βούσιριν. πολλὰ δὲ καὶ ἄλλα μυθολογοῦσι περὶ τοῦ Ἄπιδος, ὑπὲρ ὧν μακρὸν ἡγούμεθα τὰ καθ´ ἕκαστον διεξιέναι.

01.85.1 Πρέπει να προσθέσουμε ότι δεν έχουμε ακόμα πει σχετικά με τις τελετές για τον ιερό ταύρου του Άπη. Όταν πέθανε του έγινε μεγαλοπρεπής ταφή και οι ιερείς που το φρόντιζαν έψαξαν να βρουν έναν νεαρό ταύρο που να έχει στο σώμα σημάδια παρόμοια με αυτά του προκατόχου του.2 Και όταν τον βρήκαν ο κόσμος σταμάτησε ο πένθος και οι αρμόδιοι ιερείς έφεραν τον νεαρό ταύρο στην Νειλόπολη, όπου έμεινε για σαράντα μέρες και μετά τον έβαλαν σε πολυτελή μαούνα με χρυσή καμπίνα και τον μετέφεραν στη Μέμφιδα, στο ιερό τέμενος του Ηφαίστου. 3 Στη διάρκεια των σαράντα ημερών, μόνο γυναίκες μπορούσαν να τον βλέπουν οι οποίες τον κοιτούσαν κατά πρόσωπο και σήκωναν τα ρούχα τους και έδειχναν τα γεννητικά τους όργανα, αλλά μετά δεν επιτρέπετε να αντικρίσουν ξανά το θεό. 4 Μερικοί εξηγούν τις τιμές που γίνονται στον ταύρο λέγοντας ότι όταν πέθανε ο Όσιρις η ψυχή του πέρασε σε ένα ζώο και μέχρι σήμερα περνάει στους μεταγενέστερους ταύρους. 5 Άλλοι πάλι λένε ότι όταν πέθανε ο Όσιρις από τα χέρια του Τυφώνα, η Ίσιδα μάζεψε τα κομμάτια του και έβαλε σε ένα ξύλινο βόδι σκεπασμένα με θαυμάσια λινά. Και από αυτό πήρε το όνομά της η πόλη Βούσιρις. Και πολλές άλλες ιστορίες λέγονται για τον Ταύρο του Άπη αλλά θα χρειαζόταν πολύς χρόνος για να τις αναφέρουμε λεπτομερώς.

01.86.1 Πάντα δὲ θαυμάσια καὶ μείζω πίστεως ἐπιτελοῦντες οἱ κατ´ Αἴγυπτον εἰς τὰ τιμώμενα ζῷα πολλὴν ἀπορίαν παρέχονται τοῖς τὰς αἰτίας τούτων ζητοῦσιν. 2 οἱ μὲν οὖν ἱερεῖς αὐτῶν ἀπόῤῥητόν τι δόγμα περὶ τούτων ἔχουσιν, ὃ προειρήκαμεν ἐν τοῖς θεολογουμένοις ὑπ´ αὐτῶν, οἱ δὲ πολλοὶ τῶν Αἰγυπτίων τρεῖς αἰτίας ταύτας ἀποδιδόασιν, ὧν τὴν μὲν πρώτην μυθώδη παντελῶς καὶ τῆς ἀρχαϊκῆς ἁπλότητος οἰκείαν. 3 φασὶ γὰρ τοὺς ἐξ ἀρχῆς γενομένους θεούς, ὀλίγους ὄντας καὶ κατισχυομένους ὑπὸ τοῦ πλήθους καὶ τῆς ἀνομίας τῶν γηγενῶν ἀνθρώπων, ὁμοιωθῆναί τισι ζῴοις, καὶ διὰ τοῦ τοιούτου τρόπου διαφυγεῖν τὴν ὠμότητα καὶ βίαν αὐτῶν· ὕστερον δὲ τῶν κατὰ τὸν κόσμον πάντων κρατήσαντας, καὶ τοῖς αἰτίοις τῆς ἐξ ἀρχῆς σωτηρίας χάριν ἀποδιδόντας, ἀφιερῶσαι τὰς φύσεις αὐτῶν οἷς ἀφωμοιώθησαν, καὶ καταδεῖξαι τοῖς ἀνθρώποις τὸ τρέφειν μὲν ζῶντα πολυτελῶς, θάπτειν δὲ τελευτήσαντα. 4 δευτέραν δὲ λέγουσιν αἰτίαν, ὅτι τὸ παλαιὸν οἱ κατ´ Αἴγυπτον διὰ τὴν ἀταξίαν τὴν ἐν τῷ στρατοπέδῳ πολλαῖς μάχαις ὑπὸ τῶν πλησιοχώρων ἡττηθέντες ἐπενόησαν σύνθημα φορεῖν ἐπὶ τῶν ταγμάτων. 5 φασὶν οὖν κατασκευάσαντας εἰκόνας τῶν ζῴων ἃ νῦν τιμῶσι, καὶ πήξαντας ἐπὶ σαυνίων, φορεῖν τοὺς ἡγεμόνας, καὶ διὰ τούτου τοῦ τρόπου γνωρίζειν ἕκαστον ἧς εἴη συντάξεως· μεγάλα δὲ συμβαλλομένης αὐτοῖς τῆς διὰ τούτων εὐταξίας πρὸς τὴν νίκην, δόξαι τῆς σωτηρίας αἴτια γεγονέναι τὰ ζῷα· χάριν οὖν αὐτοῖς τοὺς ἀνθρώπους ἀποδοῦναι βουλομένους εἰς ἔθος κατατάξαι τῶν εἰκασθέντων τότε μηδὲν κτείνειν, ἀλλὰ σεβομένους ἀπονέμειν τὴν προειρημένην ἐπιμέλειαν καὶ τιμήν.

01.86.1 Όλα όσα κάνουν οι Αιγύπτιοι για να τιμήσουν τα ζώα είναι άξια μεγάλης απορίας και σχεδόν απίστευτα και είναι δύσκολο να βρει κάποιος από πού προέρχονται.2 Οι ιερείς διατηρούν απόρρητα όσα πιστεύουν για την προέλευση των θεών, όπως έχουμε ήδη αναφέρει. Αλλά οι περισσότεροι Αιγύπτιοι δίνουν τις παρακάτω τρεις εξηγήσεις, η πρώτη από τος οποίες ανήκει καθαρά στη σφαίρα του μύθου. 3 Λένε λοιπόν ότι οι πρώτοι θεοί, που ήταν λίγοι, επειδή δεν μπορούσαν να υπερισχύσουν απέναντι στους άνομους ανθρώπους που κατοικούσαν στη γη [170], έπαιρναν τις μορφές κάποιων ζώων και έτσι σώθηκαν από την ωμή βία των ανθρώπων. Και αργότερα, όταν είχαν εξασφαλίσει την εξουσία τους σε όλο το σύμπαν, από ευγνωμοσύνη σε αυτά τα ζώα χάρη στα οποία είχαν σωθεί αρχικά, ιεροποίησαν εκείνα των οποίων τη μορφή είχαν πάρει και έδειξαν στους ανθρώπους πώς να τα φροντίζουν με πολυτέλεια όσο ζούνε και πώς να τα θάβουν όταν πεθάνουν. 4 Η δεύτερη εξήγηση που δίνουν είναι ότι επειδή οι πρώτοι κάτοικοι της Αιγύπτου είχαν νικηθεί, λόγω απειθαρχίας, σε πολλές μάχες με τους γειτονικούς λαούς, σκέφτηκαν να δώσουν σε κάθε τάγμα ένα δικό του λάβαρο. 5 Οι διοικητές των ταγμάτων λοιπόν, επινόησαν εικόνες ζώων τα οποία τώρα τιμούν και τις ανάρτησαν σε πλαίσια. Και έτσι κάθε άνδρας ήξερε τη θέση του. Η ευταξία αυτή είχε σαν αποτέλεσμα να κερδίσουν τις μάχες, και η αιτία της νίκης ήταν τα ζώα. Γιαυτό οι άνθρωποι αποφάσισαν να μην τα σκοτώνουν, αλλά να τα σέβονται και να τα φροντίζουν με τον τρόπο που είπαμε.

01.87.1 τρίτην δ´ αἰτίαν φέρουσι τῆς ἀμφισβητήσεως τῶν ζῴων τὴν χρείαν, ἣν ἕκαστον αὐτῶν προσφέρεται πρὸς τὴν ὠφέλειαν τοῦ κοινοῦ βίου καὶ τῶν ἀνθρώπων. 2 τὴν μὲν γὰρ θήλειαν βοῦν ἐργάτας τίκτειν καὶ τὴν ἐλαφρὰν τῆς γῆς ἀροῦν, τὰ δὲ πρόβατα δὶς μὲν τίκτειν καὶ τοῖς ἐρίοις τὴν σκέπην ἅμα καὶ τὴν εὐσχημοσύνην περιποιεῖν, τῷ δὲ γάλακτι καὶ τῷ τυρῷ τροφὰς παρέχεσθαι προσηνεῖς ἅμα καὶ δαψιλεῖς. τὸν δὲ κύνα πρός τε τὰς θήρας εἶναι χρήσιμον καὶ πρὸς τὴν φυλακήν· διόπερ τὸν θεὸν τὸν παρ´ αὐτοῖς καλούμενον Ἄνουβιν παρεισάγουσι κυνὸς ἔχοντα κεφαλήν, ἐμφαίνοντες ὅτι σωματοφύλαξ ἦν τῶν περὶ τὸν Ὄσιριν καὶ τὴν Ἶσιν. 3 ἔνιοι δέ φασι τῆς Ἴσιδος προηγουμένους τοὺς κύνας καθ´ ὃν καιρὸν ἐζήτει τὸν Ὄσιριν, τά τε θηρία καὶ τοὺς ἀπαντῶντας ἀπείργειν, ἔτι δ´ εὐνοϊκῶς διακειμένους συζητεῖν ὠρυομένους· διὸ καὶ τοῖς Ἰσείοις προπορεύεσθαι τοὺς κύνας κατὰ τὴν πομπήν, τῶν καταδειξάντων τοῦτο τὸ νόμιμον σημαινόντων τὴν παλαιὰν τοῦ ζῴου χάριν. 4 καὶ τὸν μὲν αἴλουρον πρός τε τὰς ἀσπίδας θανάσιμα δακνούσας εὔθετον ὑπάρχειν καὶ τἄλλα δάκετα τῶν ἑρπετῶν, τὸν δ´ ἰχνεύμονα τῶν κροκοδείλων παρατηροῦντα τοὺς γόνους τὰ καταληφθέντα τῶν ᾠῶν συντρίβειν, καὶ ταῦτ´ ἐπιμελῶς καὶ φιλοτίμως ἐνεργεῖν μηδὲν ὠφελούμενον. 5 τοῦτο δ´ εἰ μὴ συνέβαινε γίνεσθαι, διὰ τὸ πλῆθος τῶν γεννωμένων θηρίων ἄβατον ἂν γενέσθαι τὸν ποταμόν. ἀπόλλυσθαι δὲ καὶ τοὺς κροκοδείλους αὐτοὺς ὑπὸ τοῦ προειρημένου ζῴου παραδόξως καὶ παντελῶς ἀπιστουμένῃ μεθόδῳ· τοὺς γὰρ ἰχνεύμονας κυλιομένους ἐν τῷ πηλῷ χασκόντων αὐτῶν καθ´ ὃν ἂν χρόνον ἐπὶ τῆς χέρσου καθεύδωσιν εἰσπηδᾶν διὰ τοῦ στόματος εἰς μέσον τὸ σῶμα· ἔπειτα συντόμως τὴν κοιλίαν διαφαγόντας αὐτοὺς μὲν ἀκινδύνως ἐξιέναι, τοὺς δὲ τοῦτο παθόντας νεκροὺς ποιεῖν παραχρῆμα. 6 τῶν δ´ ὀρνέων τὴν μὲν ἶβιν χρησίμην ὑπάρχειν πρός τε τοὺς ὄφεις καὶ τὰς ἀκρίδας καὶ τὰς κάμπας, τὸν δ´ ἱέρακα πρὸς τοὺς σκορπίους καὶ κεράστας καὶ τὰ μικρὰ τῶν δακέτων θηρίων τὰ μάλιστα τοὺς ἀνθρώπους ἀναιροῦντα. 7 ἔνιοι δὲ λέγουσι τιμᾶσθαι τὸ ζῷον τοῦτο διὰ τὸ τοὺς μάντεις οἰωνοῖς τοῖς ἱέραξι χρωμένους προλέγειν τὰ μέλλοντα τοῖς Αἰγυπτίοις. 8 τινὲς δέ φασιν ἐν τοῖς ἀρχαίοις χρόνοις ἱέρακα βιβλίον ἐνεγκεῖν εἰς Θήβας τοῖς ἱερεῦσι φοινικῷ ῥάμματι περιειλημένον, ἔχον γεγραμμένας τὰς τῶν θεῶν θεραπείας τε καὶ τιμάς· διὸ καὶ τοὺς ἱερογραμματεῖς φορεῖν φοινικοῦν ῥάμμα καὶ πτερὸν ἱέρακος ἐπὶ τῆς κεφαλῆς. 9 τὸν δ´ ἀετὸν Θηβαῖοι τιμῶσι διὰ τὸ βασιλικὸν εἶναι δοκεῖν τοῦτο τὸ ζῷον καὶ τοῦ Διὸς ἄξιον.

Η τρίτη εξήγηση που δίνουν για τις τιμές που αποδίδουν στα ζώα είναι ότι έχει σχέση με το όφελος που κάθε ένα από αυτά προσφέρει στην ανθρώπινη κοινωνία. 2 Η αγελάδα, για παράδειγμα, γεννάει εργάτες [171] και οργώνει το ελαφρύ χώμα. Τα πρόβατα γεννούν αρνιά δυο φορές το χρόνο και με το μαλλί τους προσφέρουν προστασία και ομορφιά στο σώμα, ενώ με το γάλα τους και το τυρί παρέχουν γευστική και άφθονη τροφή. Ο σκύλος πάλι είναι χρήσιμος τόσο στο κυνήγι όσο στην προστασία του ανθρώπου, γιαυτό και ο θεός τους ο Ανούβης έχει κεφάλι σκύλου, αποδεικνύοντας ότι ήταν φύλακας του Όσιρι και της Ίσιδας. 3 Άλλοι πάλι λένε ότι σκύλοι οδήγησαν την Ίσιδα όταν αναζητούσε τον Όσιρι και την προστάτευαν από τα άγρια θηρία, και την γάβγιζαν γιατί την αγαπούσαν. Γιαυτό, λένε, στην πομπή που γίνεται κατά τις εορτές της Ίσιδας, προπορεύονται σκυλιά, για να τιμηθεί η καλοσύνη που είχαν δείξει παλαιότερα αυτά τα ζώα. 4 Και η γάτα είναι χρήσιμη κατά της κόμπρας που δαγκώνει θανάσιμα και κατά των άλλων ερπετών που τσιμπάνε, ενώ οι ιχνεύμονες ψάχνουν και βρίσκουν τα αυγά των κροκοδείλων και τα συνθλίβουν επιμελως, χωρίς να έχουν καμιά ιδιαίτερη ωφέλεια 5 Αν δεν γινόταν αυτό, τα ποτάμια θα ήταν αδιάβατα από τα πολλά θηρία που θα γεννιόνταν. Τα ίδια ζώα σκοτώνουν και τους κροκόδειλους με περίεργο και απίστευτο τρόπο. Οι ιχνεύμονες κυλιούνται στη λάσπη και όταν οι κροκόδειλοι κοιμηθούν με ανοιχτό το στόμα, πηδούν μέσα στο ζώο, φτάνουν μέχρι τα έντερά του και γρήγορα πηδούν έξω, αφού πρώτα σκοτώσουν το ζώο. 6 Και το ιερό πουλί ίβις χρησιμεύει στην προστασία από τα φίδια, τις ακρίδες και τις κάμπιες, το γεράκι προστατεύει από τους σκορπιούς, τις οχιές και άλλα μικρά ζώα που δαγκώνουν και ταλαιπωρούν τους ανθρώπους. 7 Μερικοί όμως λένε ότι το γεράκι τιμάται γιατί χρησιμοποιείται σαν οιωνός για την πρόβλεψη των γεγονότων που θα συμβούν στην Αίγυπτο 8 Άλλοι πάλι λένε ότι στους αρχαίου καιρούς ένα γεράκι έφερε στους ιερείς στις Θήβες ένα βιβλίο με πορφυρό περίβλημα με οδηγίες για τη λατρεία των θεών και τις οφειλόμενες σε αυτούς τιμές. Και αυτός είναι ο λόγος, λένε, που οι ιεροί γραμματείς φορούν στο κεφάλι τους πορφυρή ζώνη με φτερό γερακιού. 9 Οι δε Θηβαίοι τιμούν τον αετό γιατί τον θεωρούν βασιλικό ζώο επάξιο του Δία.

01.88.1 τὸν δὲ τράγον ἀπεθέωσαν, καθάπερ καὶ παρὰ τοῖς Ἕλλησι τετιμῆσθαι λέγουσι τὸν Πρίαπον, διὰ τὸ γεννητικὸν μόριον· τὸ μὲν γὰρ ζῷον εἶναι τοῦτο κατωφερέστατον πρὸς τὰς συνουσίας, τὸ δὲ μόριον τοῦ σώματος τὸ τῆς γενέσεως αἴτιον τιμᾶσθαι προσηκόντως, ὡς ἂν ὑπάρχον ἀρχέγονον τῆς τῶν ζῴων φύσεως. 2 καθόλου δὲ τὸ αἰδοῖον οὐκ Αἰγυπτίους μόνον, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων οὐκ ὀλίγους καθιερωκέναι κατὰ τὰς τελετάς, ὡς αἴτιον τῆς τῶν ζῴων γενέσεως· τούς τε ἱερεῖς τοὺς παραλαβόντας τὰς πατρικὰς ἱερωσύνας κατ´ Αἴγυπτον τούτῳ τῷ θεῷ πρῶτον μυεῖσθαι. 3 καὶ τοὺς Πᾶνας δὲ καὶ τοὺς Σατύρους φασὶν ἕνεκα τῆς αὐτῆς αἰτίας τιμᾶσθαι παρ´ ἀνθρώποις· διὸ καὶ τὰς εἰκόνας αὐτῶν ἀνατιθέναι τοὺς πλείστους ἐν τοῖς ἱεροῖς ἐντεταμένας καὶ τῇ τοῦ τράγου φύσει παραπλησίας· τὸ γὰρ ζῷον τοῦτο παραδεδόσθαι πρὸς τὰς συνουσίας ὑπάρχειν ἐνεργέστατον· ἐκείνοις οὖν διὰ ταύτης τῆς ἐμφάσεως χάριν ἀποδιδόναι περὶ τῆς πολυτεκνίας τῆς ἑαυτῶν. 4 τοὺς δὲ ταύρους τοὺς ἱερούς, λέγω δὲ τόν τε Ἆπιν καὶ τὸν Μνεῦιν, τιμᾶσθαι παραπλησίως τοῖς θεοῖς, Ὀσίριδος καταδείξαντος, ἅμα μὲν διὰ τὴν τῆς γεωργίας χρείαν, ἅμα δὲ καὶ διὰ τὸ τῶν εὑρόντων τοὺς καρποὺς τὴν δόξαν ταῖς τούτων ἐργασίαις παραδόσιμον γεγονέναι τοῖς μεταγενεστέροις εἰς ἅπαντα τὸν αἰῶνα. τοὺς δὲ πυῤῥοὺς βοῦς συγχωρηθῆναι θύειν διὰ τὸ δοκεῖν τοιοῦτον τῷ χρώματι γεγονέναι Τυφῶνα τὸν ἐπιβουλεύσαντα μὲν Ὀσίριδι, τυχόντα δὲ τιμωρίας ὑπὸ τῆς Ἴσιδος διὰ τὸν τἀνδρὸς φόνον. 5 καὶ τῶν ἀνθρώπων δὲ τοὺς ὁμοχρωμάτους τῷ Τυφῶνι τὸ παλαιὸν ὑπὸ τῶν βασιλέων φασὶ θύεσθαι πρὸς τῷ τάφῳ τῷ Ὀσίριδος· τῶν μὲν οὖν Αἰγυπτίων ὀλίγους τινὰς εὑρίσκεσθαι πυῤῥούς, τῶν δὲ ξένων τοὺς πλείους· διὸ καὶ περὶ τῆς Βουσίριδος ξενοκτονίας παρὰ τοῖς Ἕλλησιν ἐνισχῦσαι τὸν μῦθον, οὐ τοῦ βασιλέως ὀνομαζομένου Βουσίριδος, ἀλλὰ τοῦ Ὀσίριδος τάφου ταύτην ἔχοντος τὴν προσηγορίαν κατὰ τὴν τῶν ἐγχωρίων διάλεκτον. 6 τοὺς δὲ λύκους τιμᾶσθαι λέγουσι διὰ τὴν πρὸς τοὺς κύνας τῆς φύσεως ὁμοιότητα· βραχὺ γὰρ διαλάττοντας αὐτοὺς ταῖς φύσεσι ταῖς ἐπιμιξίαις ζωογονεῖν ἐξ ἀλλήλων. φέρουσι δ´ Αἰγύπτιοι καὶ ἄλλην αἰτίαν τῆς τοῦ ζῴου τούτου τιμῆς μυθικωτέραν· τὸ γὰρ παλαιόν φασι τῆς Ἴσιδος μετὰ τοῦ παιδὸς Ὥρου μελλούσης διαγωνίζεσθαι πρὸς Τυφῶνα παραγενέσθαι βοηθὸν ἐξ ᾅδου τὸν Ὄσιριν τῷ τέκνῳ καὶ τῇ γυναικὶ λύκῳ τὴν ὄψιν ὁμοιωθέντα· ἀναιρεθέντος οὖν τοῦ Τυφῶνος τοὺς κρατήσαντας καταδεῖξαι τιμᾶν τὸ ζῷον οὗ τῆς ὄψεως ἐπιφανείσης τὸ νικᾶν ἐπηκολούθησεν. 7 ἔνιοι δὲ λέγουσι, τῶν Αἰθιόπων στρατευσάντων ἐπὶ τὴν Αἴγυπτον, ἀθροισθείσας παμπληθεῖς ἀγέλας λύκων ἐκδιῶξαι τοὺς ἐπελθόντας ἐκ τῆς χώρας ὑπὲρ πόλιν τὴν ὀνομαζομένην Ἐλεφαντίνην· διὸ καὶ τόν τε νομὸν ἐκεῖνον Λυκοπολίτην ὀνομασθῆναι καὶ τὰ ζῷα τὰ προειρημένα τυχεῖν τῆς τιμῆς.

01,88.1 Έχουν θεοποιήσει την κατσίκα, για τον ίδιο λόγο που οι Έλληνες λένε ότι τιμούν τον Πρίαπο [172], λόγω του γεννητικού του οργάνου το οποίο έχει μεγάλες ικανότητες συνουσίας. Και καλώς τιμάται το γεννητικό μόριο, γιατί είναι το αίτιο της αναπαραγωγής που εξασφαλίζει την διατήρηση των ζώων στη ζωή. 2 Όχι μόνο οι Αιγύπτιοι, αλλά και άλλοι λαοί τιμούν με ιερές τελετές το αντρικό μόριο γιατί σε αυτό οφείλεται η διαιώνιση της ζωής. Και οι Αιγύπτιοι ιερείς που κληρονομούν το αξίωμά τους από τους πατεράδες τους μυούνται πρώτα σ' αυτό το θεό. 3 Λένε ότι για τον ίδιο λόγο τιμώνται οι Πάνες και οι Σάτυροι. Και γιαυτό πολλοί άνθρωποι διατηρούν τις εικόνες τους στα ιερά των σπιτιών τους, και οι φαλλοί τους είναι σηκωμένοι, όπως ταιριάζει στη φύση της κατσίκας, γιατί κατά παράδοση το ζώο αυτό είναι πάντα έτοιμο για συνουσία. Αναπαριστώντας λοιπόν τα ζώα αυτά με αυτό τον τρόπο, οι πιστοί ελπίζουν να κάνουν πολλά παιδιά. 4 Οι ιεροί ταύροι, και εννοώ τον Άπη και τον Μνεύη, τιμώνται σαν θεοί, όπως καθόρισε ο Όσιρις, τόσο για τη χρησιμότητά τους στη γεωργία, αλλά και γιατί η καλή φήμη αυτών που ανακάλυψαν τους καρπούς της γης παραδόθηκε στις μέλλουσες γενιές, για πάντα, με τη δική τους εργασία. Μπορούν όμως να θυσιάζονται τα κόκκινα βόδια, γιατί πιστεύεται ότι κόκκινο ήταν το χρώμα του Τυφώνα, που επιβουλεύτηκε τον Όσιρι και τιμωρήθηκε από την Ίσιδα για το φόνο του συζύγου της. 5 Παλαιότερα θυσιάζονταν και άνθρωποι που είχαν το ίδιο χρώμα με τον Τυφώνα, όπως λένε, από τους βασιλιάδες στον τάφο του Όσιρι. Λίγοι όμως Αιγύπτιοι υπάρχουν με κόκκινο χρώμα, οι περισσότεροι από αυτούς δεν είναι Αιγύπτιοι, και αυτή είναι η αιτία που στους Έλληνες κυκλοφορεί η φήμη ότι ο Βούσιρις σκοτώνει τους ξένους, αν και ο βασιλιάς δεν ονομαζόταν Βούσιρις, αλλά αυτό στην τοπική γλώσσα είναι το όνομα του τάφου του Όσιρι [173] 6 Τιμούν του λύκους γιατί, όπως λένε, μοιάζουν με τους σκύλους, μια οι διαφορές ανάμεσα στα δυο αυτά ζώα είναι μικρές, και γίνονται επιμιξίες μεταξύ τους. Οι Αιγύπτιοι δίνουν μια άλλη εξήγηση για τις τιμές που αποδίδουν σε αυτά τα ζώα, η οποία όμως μοιάζει περισσότερο με μύθο παρά με πραγματικότητα. Λένε λοιπόν ότι στους παλιούς καιρούς, όταν η Ίσιδα, με τη βοήθεια του γιου της Ώρου, ήταν έτοιμη να ξεκινήσει τον αγώνα με τον Τυφώνα, ο Όσιρις, για να βοηθήσει τη γυναίκα του και το γιο του, ήρθε από τον Άδη με τη μορφή λύκου. Και μετά τον θάνατο του Τυφώνα, οι νικητές διέταξαν τους ανθρώπους να τιμούν το ζώο που με την παρουσία του τους εξασφάλισε τη νίκη. 7 Κάποιοι πάντως λένε ότι όταν επιτέθηκαν στην Αίγυπτο οι Αιθίοπες, πολλές αγέλες άγριων λύκων συγκεντρώθηκαν και έδιωξαν από τη χώρα τους εισβολείς, καταδιώκοντάς τους μέχρι το νησί Ελεφαντίνη, γιαυτό και ο νομός εκεί ονομάστηκε Λυκοπολιτικός

01.89.1 Λείπεται δ´ ἡμῖν εἰπεῖν περὶ τῆς τῶν κροκοδείλων ἀποθεώσεως, ὑπὲρ ἧς οἱ πλεῖστοι διαποροῦσι πῶς τῶν θηρίων τούτων σαρκοφαγούντων τοὺς ἀνθρώπους ἐνομοθετήθη τιμᾶν ἴσα θεοῖς τοὺς τὰ δεινότατα διατιθέντας. 2 φασὶν οὖν τῆς χώρας τὴν ὀχυρότητα παρέχεσθαι μὴ μόνον τὸν ποταμόν, ἀλλὰ καὶ πολὺ μᾶλλον τοὺς ἐν αὐτῷ κροκοδείλους· διὸ καὶ τοὺς λῃστὰς τούς τε ἀπὸ τῆς Ἀραβίας καὶ Λιβύης μὴ τολμᾶν διανήχεσθαι τὸν Νεῖλον, φοβουμένους τὸ πλῆθος τῶν θηρίων· τοῦτο δ´ οὐκ ἄν ποτε γενέσθαι πολεμουμένων τῶν ζῴων καὶ διὰ τῶν σαγηνευόντων ἄρδην ἀναιρεθέντων. 3 ἔστι δὲ καὶ ἄλλος λόγος ἱστορούμενος περὶ τῶν θηρίων τούτων. φασὶ γάρ τινες τῶν ἀρχαίων τινὰ βασιλέων, τὸν προσαγορευόμενον Μηνᾶν, διωκόμενον ὑπὸ τῶν ἰδίων κυνῶν καταφυγεῖν εἰς τὴν Μοίριδος καλουμένην λίμνην, ἔπειθ´ ὑπὸ κροκοδείλου παραδόξως ἀναληφθέντα εἰς τὸ πέραν ἀπενεχθῆναι. τῆς δὲ σωτηρίας χάριν ἀποδιδόναι βουλόμενον τῷ ζῴῳ πόλιν κτίσαι πλησίον ὀνομάσαντα Κροκοδείλων· καταδεῖξαι δὲ καὶ τοῖς ἐγχωρίοις ὡς θεοὺς τιμᾶν ταῦτα τὰ ζῷα καὶ τὴν λίμνην αὐτοῖς εἰς τροφὴν ἀναθεῖναι· ἐνταῦθα δὲ καὶ τὸν τάφον ἑαυτῷ κατασκευάσαι πυραμίδα τετράπλευρον ἐπιστήσαντα, καὶ τὸν θαυμαζόμενον παρὰ πολλοῖς λαβύρινθον οἰκοδομῆσαι. 4 Παραπλήσια δὲ καὶ περὶ τῶν ἄλλων λέγουσιν, ὑπὲρ ὧν τὰ καθ´ ἕκαστον μακρὸν ἂν εἴη γράφειν. ὅτι γὰρ τῆς ὠφελείας ἕνεκα τῆς εἰς τὸν βίον οὕτως ἑαυτοὺς εἰθίκασι, φανερὸν εἶναι πᾶσιν ἐκ τοῦ πολλὰ τῶν ἐδωδίμων παρ´ αὐτοῖς ἐνίους μὴ προσφέρεσθαι. τινὰς μὲν γὰρ φακῶν, τινὰς δὲ κυάμων, ἐνίους δὲ τυρῶν ἢ κρομμύων ἤ τινων ἄλλων βρωμάτων τὸ παράπαν μὴ γεύεσθαι, πολλῶν ὑπαρχόντων κατὰ τὴν Αἴγυπτον, δῆλον ποιοῦντας διότι διδακτέον ἐστὶν ἑαυτοὺς τῶν χρησίμων ἀπέχεσθαι, καὶ διότι πάντων πάντα ἐσθιόντων οὐδὲν ἂν ἐξήρκεσε τῶν ἀναλισκομένων. καὶ ἑτέρας δ´ 5 αἰτίας φέροντές τινές φασιν ἐπὶ τῶν παλαιῶν βασιλέων πολλάκις ἀφισταμένου τοῦ πλήθους καὶ συμφρονοῦντος κατὰ τῶν ἡγουμένων, τῶν βασιλέων τινὰ συνέσει διαφέροντα διελέσθαι μὲν τὴν χώραν εἰς πλείω μέρη, καθ´ ἕκαστον δ´ αὐτῶν καταδεῖξαι τοῖς ἐγχωρίοις σέβεσθαί τι ζῷον ἢ τροφῆς τινος μὴ γεύεσθαι, ὅπως ἑκάστων τὸ μὲν παρ´ αὐτοῖς τιμώμενον σεβομένων, τῶν δὲ παρὰ τοῖς ἄλλοις ἀφιερωμένων καταφρονούντων, μηδέποτε ὁμονοῆσαι δύνωνται πάντες οἱ κατ´ Αἴγυπτον. 6 καὶ τοῦτο ἐκ τῶν ἀποτελεσμάτων φανερὸν εἶναι· πάντας γὰρ τοὺς πλησιοχώρους πρὸς ἀλλήλους διαφέρεσθαι, προσκόπτοντας ταῖς εἰς τὰ προειρημένα παρανομίαις.

01.89.1 Δε μένει παρά να μιλήσουμε για τη θεοποίηση των κροκοδείλων, κάτι που οι περισσότεροι αδυνατούν να εξηγήσουν, αφού αυτά τα θηρία τρώνε την ανθρώπινη σάρκα και δεν ήταν ποτέ νόμιμο να τιμώνται θηρία με τόσο αποτρόπαιες συνήθειες. 2 Η απάντηση είναι ότι η ασφάλεια της χώρας εξασφαλίζεται όχι μόνο από τον ποταμό, αλλά και από τους κροκόδειλους που περιέχει. Αυτός είναι ο λόγος που οι ληστές που συχνάζουν στη Αραβία και στη Λιβύη δεν τολμούν να περάσουν το Νείλο, γιατί φοβούνται τα θηρία, των οποίων ο αριθμός είναι μεγάλος, και κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατον αν δεν πολεμούσαν συνεχώς τους κροκόδειλους και αν τους είχαν εξαφανίσει οι κυνηγοί. 3 Υπάρχει όμως και μια άλλη εξήγηση για τα θηρία αυτά. Κάποιοι λένε για έναν από τους αρχαίους πρώτους βασιλιάδες τον Μηνά, που τον καταδίωξαν τα ίδια τα σκυλιά του και κυνηγημένος έφτασε στη λίμνη Μοίριδα, όπου, όσο παράξενο και να φαίνεται, ένας κροκόδειλος τον πήρε στην πλάτη του και τον έφερε στην απέναντι όχθη. Θέλοντας να δείξει την ευγνωμοσύνη του προς το θηρίο που τον έσωσε, ίδρυσε την πόλη, εκεί κοντά και την ονόμασε Κροκοδειλόπολη, και διέταξε τους ντόπιους στην περιοχή να λατρεύουν τους κροκόδειλους σαν θεούς και τους αφιέρωσε τη λίμνη για να ζήσουν και εκεί επίσης κατασκεύασε τον τάφο του, χτίζοντας πυραμίδα με τέσσερις πλευρές και έχτισε το λαβύρινθο που θαυμάζουν πολλοί [174] 4 Παρόμοια ποικιλία υπάρχει και για όσα λέγονται σχετικά με όλα τα άλλα έθιμα, αλλά θα ήταν μακροσκελές να τα γράψουμε όλα λεπτομερώς [175]. Είναι σαφές πάντως ότι απέκτησαν αυτά τα έθιμα γιατί 'αχουν πολλά πλεονεκτήματα γι' αυτούς, γεγονός που αποδεικνύεται από το ότι πολλοί δεν αγγίζουν κάποιες τροφές. Μερικοί για παράδειγμα δεν τρώνε καθόλου φακές, άλλοι δεν αγγίζουν τα φασόλια και άλλοι δεν τρώνε τα τυριά ή τα κρεμμύδια και άλλα τρόφιμα που υπάρχουν άφθονα στην Αίγυπτο. Με αυτό θέλουν να δείξου ότι ο άνθρωπος πρέπει να μάθει να απέχει από χρήσιμα πράγματα και ότι αν όλοι έτρωγαν από όλα, η προμήθειες δεν θα αρκούσαν. 5 Άλλοι όμως προβάλλουν άλλες αιτίες και λένε ότι, επειδή στη διάρκεια της βασιλείας των αρχαίων βασιλιάδων υπήρχαν συχνές επαναστάσεις κατά της εξουσίας τους, ένας ιδιαίτερα σοφός βασιλιάς διαίρεσε τη χώρα σε πολλά μέρη και διέταξε τους κατοίκους κάθε μέρους να λατρεύουν ένα συγκεκριμένο ζώο ή να μην τρώνε ένα συγκεκριμένο τρόφιμο, γιατί σκέφτηκε ότι κάθε ομάδα θα ήταν περήφανη για τις δικές της συνήθειες και θα απεχθανόταν τις συνήθειες των άλλων και έτσι οι κάτοικοι της Αιγύπτου δεν θα ενώνονταν ποτέ. 6 και λένε ότι ο σκοπός αυτός φαίνεται ξεκάθαρα από το αποτέλεσμα, αφού οι κάτοικοι κάθε νομού στην Αίγυπτο βρίσκονται έχουν διαφορές με τους γείτονές τους, αφού λένε ότι όλοι απεχθάνονται τα έθιμα των άλλων.

01.90.1 Φέρουσι δὲ καί τινες τοιαύτην αἰτίαν τῆς τῶν ζῴων ἀφιερώσεως. συναγομένων γὰρ ἐν ἀρχῇ τῶν ἀνθρώπων ἐκ τοῦ θηριώδους βίου, τὸ μὲν πρῶτον ἀλλήλους κατεσθίειν καὶ πολεμεῖν, ἀεὶ τοῦ πλέον δυναμένου τὸν ἀσθενέστερον κατισχύοντος· μετὰ δὲ ταῦτα τοὺς τῇ ῥώμῃ λειπομένους ὑπὸ τοῦ συμφέροντος διδαχθέντας ἀθροίζεσθαι καὶ ποιῆσαι σημεῖον ἑαυτοῖς ἐκ τῶν ὕστερον καθιερωθέντων ζῴων· πρὸς δὲ τοῦτο τὸ σημεῖον τῶν ἀεὶ δεδιότων συντρεχόντων, οὐκ εὐκαταφρόνητον τοῖς ἐπιτιθεμένοις γίνεσθαι τὸ σύστημα· 2 τὸ δ´ αὐτὸ καὶ τῶν ἄλλων ποιούντων διαστῆναι μὲν τὰ πλήθη κατὰ συστήματα, τὸ δὲ ζῷον τὸ τῆς ἀσφαλείας ἑκάστοις γενόμενον αἴτιον τιμῶν τυχεῖν ἰσοθέων, ὡς τὰ μέγιστ´ εὐηργετηκός· διόπερ ἄχρι τῶν νῦν χρόνων τὰ τῶν Αἰγυπτίων ἔθνη διεστηκότα τιμᾶν τὰ παρ´ ἑαυτοῖς ἐξ ἀρχῆς τῶν ζῴων καθιερωθέντα. καθόλου δέ φασι τοὺς Αἰγυπτίους ὑπὲρ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους εὐχαρίστως διακεῖσθαι πρὸς πᾶν τὸ εὐεργετοῦν, νομίζοντας μεγίστην ἐπικουρίαν εἶναι τῷ βίῳ τὴν ἀμοιβὴν τῆς πρὸς τοὺς εὐεργέτας χάριτος· δῆλον γὰρ εἶναι διότι πάντες πρὸς εὐεργεσίαν ὁρμήσουσι τούτων μάλιστα παρ´ οἷς ἂν ὁρῶσι κάλλιστα θησαυρισθησομένας τὰς χάριτας. 3 διὰ δὲ τὰς αὐτὰς αἰτίας δοκοῦσιν Αἰγύπτιοι τοὺς ἑαυτῶν βασιλεῖς προσκυνεῖν τε καὶ τιμᾶν ὡς πρὸς ἀλήθειαν ὄντας θεούς, ἅμα μὲν οὐκ ἄνευ δαιμονίου τινὸς προνοίας νομίζοντες αὐτοὺς τετευχέναι τῆς τῶν ὅλων ἐξουσίας, ἅμα δὲ τοὺς βουλομένους τε καὶ δυναμένους τὰ μέγιστ´ εὐεργετεῖν ἡγούμενοι θείας μετέχειν φύσεως. 4 περὶ μὲν οὖν τῶν ἀφιερωμένων ζῴων εἰ καὶ πεπλεονάκαμεν, ἀλλ´ οὖν γε τὰ μάλιστα θαυμαζόμενα τῶν παρ´ Αἰγυπτίοις νόμιμα διευκρινήκαμεν.

0190.1 Άλλοι πάλι προβάλουν τους παρακάτω λόγους για την θεοποίηση των ζώων. Λένε ότι ότι όταν οι άνθρωποι έπαψαν για πρώτη φορά να ζουν σαν θηρία και σχημάτισαν κοινωνίες, αρχικά έτρωγαν ο ένας τον άλλον και να πολεμούν μεταξύ τους και οι πιο δυνατοί επικρατούσαν πάνω στους πιο αδύναμους. Αργότερα όμως, οι αδύναμοι έμαθαν να προστατεύουν τα συμφέροντά τους και συνενώθηκαν και για λάβαρο, κάθε ομάδα είχε ένα ζώο το οποίο έτσι έγινε ιερό. Στη συνέχεια, όλο και περισσότεροι άνθρωποι κατέφευγαν φοβισμένοι σε αυτές τις ομάδες που ισχυροποιήθηκαν, και έγιναν ανίκητες για τους επιτιθέμενους. 2 Και όταν όλοι έκαναν το ίδιο, όλος ο κόσμος έφθασε να είναι διαιρεμένος σε οργανωμένες κοινωνίες και κάθε μια από αυτές είχε ένα ζώο το οποίο τους είχε ενώσει και ήταν υπεύθυνο για την ασφάλειά τους και επομένως τιμούσαν τα ζώα και θεωρούσαν ότι μέσω αυτών τιμούσαν τους θεούς και κάθε μέρος στην Αίγυπτο λάτρευε διαφορετικό ζώο. Και λένε ότι γενικά οι Αιγύπτιοι δείχνουν εξαιρετικά μεγάλη λατρεία προς τους θεούς, περισσότερη από κάθε άλλο λαό, γιατί πιστεύουν ότι οι θεοί σε αντάλλαγμα τους ωφελούν τα μέγιστα.

Ηροδότου Ιστορίαι, Βιβλίο Δεύτερο, Ευέρπη